Het wordt vaak over het hoofd gezien, maar de Duitsers verliezen een belangrijke bondgenoot in Europa als de Britten vertrekken. Daarom zet Berlijn de deur op een kier, schrijft Bram Boxhoorn.
Voorspellingen over een nieuwe wereldorde of over een nieuw tijdperk dat aanbreekt, zijn van alle tijden. President George H.W.Bush (1989-1993) sprak bijvoorbeeld in mei 1989 over een Europa dat ‘verenigd en vrij’ zou zijn. Hij liet zich waarschijnlijk inspireren door de Russische leider en tijdgenoot Michael Gorbatsjov, die twee jaar eerder sprak over een ‘gemeenschappelijk Europees Huis’, waartoe Rusland dus ook behoorde. Beide concepten over de ordening van een Europa na de Koude Oorlog zijn voorbeelden van politieke langetermijnvisies die op dat moment prikkelden en het politiek debat van noodzakelijke munitie voorzagen.
Bram Boxhoorn
Bram Boxhoorn is historicus en directeur van de Atlantische Commissie. Hij is tevens gastdocent bij Webster University, Leiden. Boxhoorn schrijft wekelijks een blog voor Elsevier Weekblad over buitenlandse politieke kwesties.
Momenteel staan we in Europa aan de vooravond van de post-Brexit periode. Luidt dit een nieuw tijdperk in? Het is niet overdreven te stellen dat de verhoudingen binnen Europa behoorlijk zullen wijzigen. Het nadenken over de gevolgen is al een tijdje gaande. Veelal beperken de beschouwingen zich tot belangrijke deelonderwerpen. Brexit-critici voorspellen hel en verdoemenis voor de Britse bevolking. Krijgt de Britse economie inderdaad te maken met een terugval in groei en ontwikkeling? Minstens zo fundamenteel is de vraag hoe de politieke verhoudingen onder invloed van Brexit zullen wijzigen. De rol van Duitsland staat daarin centraal, ook in het licht van de Duitse verkiezingen volgend jaar.
De macht schuift naar het zuiden
Net als Nederland exporteert Duitsland flink naar het Verenigd Koninkrijk. Vooral de Duitse auto-industrie, die het toch al niet makkelijk heeft door de energietransitie, kan een zware klap oplopen. Maar ook op andere dossiers, bijvoorbeeld vrijhandel, digitalisering en kartelrecht, stonden Duitsland en het Verenigd Koninkrijk vaak aan dezelfde kant.
Minstens zo ingrijpend als de economische veranderingen zijn de te verwachten veranderingen in machtsverhoudingen voor Duitsland. Zonder het Verenigd Koninkrijk legt de EU minder gewicht in de schaal op wereldniveau, en dat is voor Duitsland ongunstig. Met het wegvallen van het Verenigd Koninkrijk uit de EU stijgt weliswaar het relatieve politieke gewicht van Duitsland, maar aan de andere kant valt hiermee een potentiële Noord-Europese bondgenoot weg. De relatieve macht schuift op naar Zuid-Europa, een aspect dat vaak over het hoofd wordt gezien.
Het Europese supertrio
Het idee van een post-Brexit ordening begint zich nu te vertalen in concrete denkbeelden. De beoogde opvolger van kanselier Angela Merkel, Annegret Kramp-Karrenbauer (‘AKK’) pleitte afgelopen week tijdens een ontmoeting met haar Britse defensiecollega in Londen voor deelname van het Verenigd Koninkrijk aan het Europese defensie- en veiligheidsbeleid.
Lees dit commentaar van Jelte Wiersma terug: Merkel vreest Brexit. Logisch, de EU is niet competitief
Dat is een opvallend gegeven, aangezien het Verenigd Koninkrijk vanaf 31 januari formeel niet meer kan aanschuiven bij de EU-ministerraad voor defensie- en veiligheidsbeleid. Zij benadrukte dan ook het belang van de samenwerking van het Europese ‘supertrio’ Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Dat kan dus binnenkort alleen maar buiten de EU-structuren om gebeuren.
Minstens zo opmerkelijk waren haar opmerkingen over versterking van de Europese defensiepijler, die volgens haar alleen binnen de NAVO gestalte kan krijgen. Daarmee nam zij afstand van de Franse president, die de NAVO onlangs nog als hersendood kwalificeerde.
Brexit is een alarmsignaal
Dit zijn opmerkelijke observaties voor een politiek leider in spé van het grootste land van Europa. Zij biedt hiermee op zijn minst een opening aan de regering-Johnson om de samenwerking tussen de Europese landen op defensie- en veiligheidsgebied na de Brexit voort te zetten. Het Verenigd Koninkrijk is in feite onmisbaar vanwege zijn strategische politiek-militaire waarde. Voor alle duidelijkheid: Kramp-Karrenbauer is beslist niet van haar Europese ‘geloof’ gevallen. Brexit is een alarmsignaal (‘Weckruf’) voor Europa, zo stelt zij. Uit de door haar veronderstelde verminderde focus van de Verenigde Staten op Europa, leidt zij af dat Europa en in het bijzonder Duitsland meer verantwoordelijkheid moeten nemen.
Cynici zullen zeggen dat dit inzicht rijkelijk laat komt. Maar voor een aanstaand politiek leider van Duitsland zijn het belangrijke uitspraken. Vanzelfsprekend moet zij tegen die tijd nog wel een of twee coalitiepartners meekrijgen. Zowel de SPD als de Groenen hebben immers andere opvattingen over defensiesamenwerking binnen de EU.
Meer over Brexit: EU toont ware protectionistische aard
Het wisselgeld ligt al op tafel
De echte onderhandelingen over Brexit moeten nog beginnen. Er staat veel op het spel, financieel-economische belangen in het bijzonder. Het ziet ernaar uit dat de onderhandelingen op deze gebieden ingewikkeld zullen worden. De onderhandelingen op defensie- en veiligheidsgebied zijn niet minder gecompliceerd. Volgens ingewijden ligt het wisselgeld al op tafel: concessies van de EU, zoals onder meer Britse deelname aan EU-defensieprojecten als ‘derde partnerland’, in ruil voor een voortzetting van de Britse deelname aan EU-veiligheids- en defensiebeleid. Maar met Brexit is sinds 2016 zo ongeveer alles totaal anders verlopen dan aanvankelijk gedacht, met uitzondering van de uitkomst.
Gorbatsjovs ‘gemeenschappelijk huis’ werd een huis zonder Rusland. Dit jaar verlaat het Verenigd Koninkrijk het pand vrijwillig. Wat ‘AKK’ betreft staat de deur voor samenwerking nog op een kier.