De ogenschijnlijke saaiheid van de Bondsdagverkiezingen – CDU tegen SPD – verhult een verraderlijke politieke onderstroom, schrijft Geerten Waling.
Afgelopen vrijdag blikte het Duitsland Instituut Amsterdam (DIA) in een studiemiddag vooruit op de Duitse verkiezingen. Eregast was professor Karl-Rudolf Korte, die in Duitse kranten en televisieprogramma’s regelmatig optreedt als verkiezingsdeskundige.
Verkiezingen worden saai
De politicoloog beaamde met enige trots dat de Duitse verkiezingen saai worden: een overzichtelijke wedstrijd tussen de oerdegelijke Merkel (CDU) en EU-bureaucraat Schulz (SPD). Dat ‘het populisme’ in Duitsland geen voet aan de grond krijgt, in tegenstelling tot de omringende landen, komt volgens Korte doordat de Duitse volksaard nu eenmaal ‘nuchter, dienend en risico-avers’ is.
Korte is niet wars van psychologie van de koude grond: rijke Duitsers hebben volgens hem de luxe om in het verleden te leven, terwijl arme Duitsers noodgedwongen niet verder kijken dan het heden. Daarentegen is het volgens hem de middenklasse die naar de toekomst kijkt – en daar bang voor is. Dat maakt dat die categorie nog weleens wil stemmen op Alternative für Deutschland (AfD), de enige populistische partij van het land, die goede kans maakt om voor het eerst in het parlement te komen.
Andersdenkenden wordt ‘angst’ aangepraat
Angst is een constante in Duitse analyses van het populisme. Zoals in Nederland de kiezers van Pim Fortuyn en Geert Wilders vooral hun ‘onderbuik’ werd verweten, zo wordt de Duitse AfD-stemmer ‘angst’ aangepraat. Angst voor de vreemdeling, angst voor verandering, angst voor de EU en de euro. De Duitse kiezer die neigt naar het populisme (en naar wat Korte wat badinerend ‘protestpartijen’ noemt) kiest zogenaamd uit emotie. ‘Emotie is bij verkiezingen belangrijker dan ratio,’ stelde Korte.
Dat er wellicht ook rationele argumenten zijn tegen ongecontroleerde immigratie (‘wir schaffen das’), tegen de radicale islam, tegen de afbraak van de verzorgingsstaat, tegen de consequenties van vrij verkeer van goederen en mensen in de EU, tegen de transferunie van de eurozone – dat wordt in deze retoriek ontkend. Handig toch? Tegen emoties hoef je geen rationele argumenten in te brengen.
Populismofobie: angst voor het populisme
Juist uit deze omgang met ‘bange burgers’ blijkt angst: angst voor het populisme. De analyse van Korte dat Duitsers bange mensen zijn (‘Niet voor niets is Duitsland het land met de grootste Krimi-dichtheid’), slaat terug op hemzelf en veel collega-deskundigen. Hoewel hun ‘populismofobie’ niet verwonderlijk is, gezien het traumatische Duitse verleden, schuilt er een groot gevaar in.
Meer opinie, elke dag in je inbox? Meld je aan voor Elseviers nieuwsbrief >>
‘Rechtspopulisme’ wordt al snel gelijkgesteld aan ‘rechtsextremisme’ (waarvan zeker ook trekken in het AfD zichtbaar zijn). De Duitse kiesdrempel van 5 procent weert veel nieuwe partijen uit het parlement, een maatregel die door politicologen wordt geprezen als veiligheidsklep om extremisme vroegtijdig te smoren.
Maar kiesdrempel of niet: als de klachten van burgers niet met serieuze aandacht en rationale argumenten worden behandeld, steekt dat populisme heus de kop wel op. En dan nog virulenter en onbeheersbaarder. Is het niet aankomende september, dan wel in volgende verkiezingen. Ook dat is democratie.