Veel Joden ervaren de anti-Israëlprotesten sinds 7 oktober 2023 als antisemitisch, maar zijn ze dat ook? Geef precies aan wat je met ‘antisemitisme’ bedoelt, zegt historicus Mark Mazower (67), die er een boek over schreef.
Ondanks zijn jetlag en eerdere optredens blijft het gezicht van Mark Mazower onvermoeibaar vriendelijk. In zijn ogen is wel steeds de emotionele distantie te lezen die historici past.
Het is begin juni. Tot zijn grote plezier is hij weer even in Amsterdam. Zijn uitgeverij heeft hem ondergebracht in het Ambassade Hotel aan de Herengracht, waar alle bekende schrijvers logeren.
Langs de wanden kasten vol boeken. ‘Helaas nog geen boeken van mij!’ grapt Mazower (67), die ondanks tientallen jaren in de Verenigde Staten nog altijd een Brits accent heeft.
Mazowers boek verschijnt voor heteerst in het Nederlands
Zijn nieuwe boek, Over antisemitisme. De geschiedenis van een woord, is net uit in het Nederlands – in de zomer volgt pas de Engelse versie. Dat is ongebruikelijk. ‘Mijn redacteur hier wilde het in het voorjaar af hebben. Het sluit aan bij het Nederlandse debat en de herdenkingen tachtig jaar na het einde van de oorlog.’
In Amsterdam valt hem op dat ‘ons beeld van de Europese Joden is gevormd door de ervaringen in Duitsland en Midden-Europa. Daar kregen ze in de loop van de negentiende eeuw een specifieke identiteit, en bouwden grote synagogen om hun emancipatie te vieren en verankeren.
Maar de Joodse ervaringen zijn zo divers als Europa zelf. De ervaring in Nederland, waar Joden al in de zeventiende eeuw veilig woonden en synagogen bouwden, past niet in het patroon.’
Hij trekt een vergelijking met het debat over antisemitisme: ‘Historici willen graag een algemene definitie, toepasbaar op elk tijdperk en elk land. Het gevaar is dat we daarmee de bijzonderheden van elk geval over het hoofd zien. En dat als iemand het woord in de mond neemt, het meteen alles lijkt te verklaren. Maar daar begint het denken pas.’
De leus ‘From the river to the sea’
Hij verwijst naar de strijdkreet ‘From the river to the sea…’, die klinkt bij anti-Israëlprotesten. ‘Mensen zeggen meteen: die leus mag je niet gebruiken. Maar die kreet is ontzettend ambigu. Hij wordt gebruikt door de Israëlische premier Benjamin Netanyahu en door terroristen van Hamas, door hen die dromen van een multinationale staat en door hen die geen moeite hebben met genocide. Waarschijnlijk weten niet eens alle activisten zelf wat ze ermee bedoelen. En dat in een context van verhitte gemoederen en veel emoties. Zo komen misverstanden in de wereld, waarbij iedereen alleen maar dénkt dat hij weet wat de ander bedoelt. Zonder debat, zonder gesprek.’
De invloed van klaagcultuur op het academisch debat
Dat laatste gaat hem nog het meest aan het hart. ‘Dat mensen allerlei meningen buiten de orde verklaren, omdat ze antisemitisch zouden zijn. Maar steeds vaker gaat het niet daarover, maar over politieke meningsverschillen die niet meer kunnen worden benoemd.’
Het raakt hem, omdat hij er last van heeft als hoogleraar. ‘Je kunt geen college meer geven zonder je zorgen te maken over wie aanstoot neemt aan wat je zegt en gaat klagen. Soms zijn het studenten, soms collega’s of bestuurders. Eén klacht kan direct je carrière beschadigen.’
Hoe bureaucratie en activisme elkaar versterken
Die klaagcultuur heeft een lange voorgeschiedenis, zegt Mazower. ‘De burgerrechtenbeweging zette al in de jaren zestig “sociale rechtvaardigheid” op de agenda.’ Wel is de overgevoeligheid op universiteiten voor identiteitskwesties, ook wel ‘woke’ genoemd, pas vijftien jaar terug in een stroomversnelling gekomen.
‘Er zijn mettertijd steeds meer organisaties gecreëerd om racisme, seksisme, enzovoort te monitoren en bestrijden.’ Vanuit de beste bedoelingen, zegt hij, ‘is een bureaucratisch controle-apparaat opgetuigd dat de waarden van sociale rechtvaardigheid moest uitdragen. Om een veilige omgeving te waarborgen voor iedereen, vrij van discriminatie of racisme.’
Hij lacht. ‘Niemand had bedacht dat dit beleid een monster van Frankenstein zou voortbrengen!’
Waarom dit Amerikaanse debat ook Europa bereikt
Universiteiten in de Verenigde Staten zijn sterk afhankelijk van het torenhoge collegegeld dat studenten inleggen. Mede daarom doen bestuurders alles om een veilige en prettige studieplek te creëren.
In Europa is dat anders, maar toch steekt het probleem nu ook hier de kop op. ‘We delen hetzelfde academische discours. De Amerikaanse universiteiten hebben veel prestige, vooralsnog, dus Europese landen nemen veel van ze over. En onze academici reizen volop heen en weer over de Atlantische Oceaan.’
De gevoeligheid rond Israël op campussen
De identiteitspolitiek escaleerde al jaren voordat de eerste verkiezing van Donald Trump tot president de ‘cultuuroorlogen’ op scherp zette. Volgens Mazower komt dat door de ‘bureaucratieën van toezicht’ op de universiteiten.
‘Die waren al decennialang steeds sterker geworden en gingen een eigen leven leiden. Er werkten mensen die nog nooit onderwijs hadden gegeven, die geen idee hadden van het belang van een cultuur van open debat in de collegezalen.’
Studenten zijn niet per se kwetsbaarder geworden, maar krijgen de aanmoediging om zich kwetsbaarder te voelen, denkt hij. ‘Hun houding over gevoelens is veranderd. Als je je door een opmerking beledigd voelt, dan is het opeens ook een belediging. Einde discussie. De bureaucratieën faciliteren die gevoelens.’
Die cultuur komt nu samen met een kwestie die een enorme mobiliserende kracht heeft: Israël. ‘Maar het helpt niet dat dezelfde activisten die fenomenen als racisme, seksisme, transfobie en islamofobie bestrijden, niet dezelfde prioriteit geven aan antisemitisme.
Waarom antisemitisme moeilijker te vangen is in beleid
‘Bedenk dat Joodse Amerikanen na de oorlog, wellicht vanwege de ervaringen in Europa onder het nazisme, huiverig waren om als Jood geregistreerd te staan in immigratiebestanden of volkstellingen. Dus toen er vanaf de jaren zestig organisaties en wetgeving kwamen om racisme te monitoren en te bestrijden, wilden veel Joden daar geen onderdeel van zijn. Los van anti-Joods geweld in Amerika, vooral door extreem-rechts, zagen zij zichzelf niet als slachtoffergroep die speciale bescherming behoefde. Dat verandert nu in hoog tempo.’
Protesten op Columbia University
De terreur van 7 oktober 2023 en de Gaza-oorlog hebben de kwestie urgent gemaakt. Vooral aan de universiteiten, waar de felle protesten intimiderend overkomen op studenten en docenten. Soms is dat vanwege hun pro-Israël-standpunt, soms louter omdat ze Israëlisch zijn – of nog sterker, alleen omdat ze Joods zijn.
Het verwijt van antisemitisme klinkt veelvuldig, zeker als er oproepen tot een Student intifadah of kreten als From the river to the sea bijkomen.
Op zijn eigen Columbia University kwam het debat vorig jaar hard binnen, met tentenkampen en bezettingen. Mazower heeft ook Joodse wortels. ‘Zelf heb ik geen last ervaren vanwege mijn achtergrond. Niemand keerde zich tegen mij. Ik kon gewoon mijn werk blijven doen, ondanks alle hectiek op de campus.’
De toon van het protest
‘Kijk, als deze protesten een negatieve kant hebben, dan is dat naar mijn ervaring niet zozeer vanwege etnische vooroordelen, maar vanwege een algemene cultuur van beledigingen en venijn, die wordt verergerd door de sociale media. En uiteindelijk zijn goede manieren bij politieke protesten van twintigers meestal schaars,’ zegt hij laconiek.
Joodse studenten aan beide kanten
‘Het verwijt van antisemitisme is overdreven. Om te beginnen moet ik zeggen dat er net zoveel Joodse studenten waren onder de pro-Palestijnse activisten als aan de andere kant. En veel in het midden. Maar veel Joden die Israël steunen, waren niet gewend om hierom doelwit te zijn van harde aanvallen. En natuurlijk werden Israëliërs vaak apart gezet, wat op zich ook weer een probleem was.
‘Wat veel mensen niet weten, is dat onze universiteit al snel op slot ging voor mensen van buiten. Intussen ontstond voor de poort een politiek theater, waar ook allerlei idioten van buiten op afkwamen. Televisiezenders kwamen filmen wat voor verschrikkelijks daar gebeurde, maar dat waren beelden van buiten. Niemand zag hoe anders de demonstratie op de universiteit zelf verliep.’
Verschil tussen ervaring en feit
Ook hier geldt dat gevoelens nog geen feiten zijn, zegt hij. ‘Er is een rapport verschenen over antisemitisme op de universiteit, maar daarin staat alleen wat mensen hebben ervaren als antisemitisme. Niemand heeft geprobeerd onafhankelijk te beoordelen of iets nou echt antisemitisme was of niet.
‘Iemand aanvallen als zionist kan gewoon politieke retoriek zijn, terwijl een aanval op iemand als Jood dient om zijn etnische identiteit te benadrukken. De context is ook van belang: sommige mensen werden echt zonder reden aangevallen; anderen deelden ook zelf uit. Aan beide kanten zijn beledigingen geuit.’
Vrijheid van meningsuiting onder druk
Waarover hij zich wel zorgen maakt, is de vrije meningsuiting. ‘Hoe sneller we stoppen met het controleren wat mensen over en weer mogen zeggen, hoe eerder we een serieus, interessant en inclusief debat kunnen voeren. Wat bedoel je bijvoorbeeld precies met het ‘afschaffen’ van zionisme of Israël? Daar moet je eerst een discussie over hebben.’
‘Wil je dat alle Joden daar verdwijnen? Dat lijkt me net zo erg als uiterst-rechtse Israëlische politici die hetzelfde zeggen over de Arabieren. Of bedoel je dat je een nieuwe staat wilt waarin iedereen vreedzaam samenleeft, waar in feite veel zionisten een eeuw geleden al van droomden?’
Noodzaak van open debat
‘Er is zo veel ambiguïteit rondom Israël. Helderheid krijg je alleen via een open debat.’ Het bezetten van gebouwen en verstoren van lezingen is onwenselijk, vindt hij, maar andersom verkrampen heeft ook geen zin. ‘In het verleden waren er zo vaak protesten tijdens politieke crises. Daar gingen universiteiten altijd prima mee om. Voor studenten is dat onderdeel van hun leerproces.’
Het beeld van universiteiten als broedplaats
Dat Amerikaanse universiteiten bekend zijn komen te staan als broedplaatsen van antisemitisme, noemt hij ‘problematisch’. ‘Uit onderzoek blijkt dat juist studenten minder antisemitisch zijn dan de algemene bevolking. En dat ze emotioneel meer betrokken zijn bij het Israëlisch-Palestijnse conflict. Wie zich zorgen maakt over antisemitisme, moet niet op de campussen zijn, maar nadenken over extreem-rechts. Ironisch genoeg is extreem-rechts juist steeds vaker pro-Israël. Je kunt vandaag de dag zomaar Joden haten en tegelijk de staat Israël steunen.’
Het dubbele discours van Israël
Ook ironisch is, zo schrijft hij in zijn boek, dat een anti-Joods sentiment vaak een impuls is gebleken voor zionisme. ‘Nu houdt de Israëlische regering in Jeruzalem een conferentie over antisemitisme, waarbij ze dan uiterst rechtse politici uit Europa uitnodigt.’ Hij lacht. ‘Dan vraag je je af: hoeveel betekenissen kan één woord hebben?’
De ironie gaat nog verder: ‘Eigenlijk zegt de Israëlische regering hetzelfde als de antisemieten in de vorige eeuw: Joden horen niet in Europa. Ze horen in Israël.’
De unieke emotionele lading van Gaza
Van alle conflicten ter wereld roept de Gaza-oorlog blijkbaar de hevigste reacties op. ‘Als dat komt doordat Israël de enige Joodse staat is, dan is dat antisemitisch. Maar er zijn andere verklaringen. In het Midden-Oosten heerst het beeld dat Israël een westers project is, gesteund door Europa en Amerika. Wie Israëliërs ziet als westerlingen, herkent in de anti-Israëlprotesten eenzelfde reactie als Italianen hebben ervaren in Noord-Afrika, of de Britten in Rhodesië. In het Westen zijn we gevoelig voor antisemitisme, vanwege de oorlog, maar dat wil niet zeggen dat dit de enige verklaring is.’
‘Zoals westerse Joden zich na de oorlog aangetrokken voelden tot Israël om hun etnische identiteit te versterken, kan het anti-Israëlische, pro-Palestijnse standpunt voor tweede en derde generatie migranten uit moslimlanden aantrekkelijk zijn als onderdeel van hun identiteit.’
Waarom vrede in het Midden-Oosten Europa aangaat
Europa heeft daarom alle reden om te investeren in vrede in het Midden-Oosten, zegt hij. ‘Het geweld tegen Joden neemt altijd toe als daar onrust en oorlog zijn. In vredestijd neemt het antisemitisme weer af. Hetzelfde geldt trouwens voor islamofobie. Als het Midden-Oosten afkoerst op oorlog, dan is dat direct een binnenlands probleem in Europese landen zoals Nederland. Andersom zal vrede ook de harmonie versterken in jullie samenleving.’