Wereld herdenkt 75 jaar Holocaust, controverses rond herdenking

Donderdag komen wereldleiders en staatshoofden bijeen in de Israëlische hoofdstad Jeruzalem om te herdenken dat 75 jaar geleden Auschwitz werd bevrijd. Wat aanvankelijk een kleine bijeenkomst zou zijn, wordt het grootste diplomatieke evenement ooit in Israël. Er zijn nogal wat controverses rond de herdenking van de Holocaust, waar ook in Nederland veel aandacht voor is. Vier vragen en antwoorden over de herdenkingen.

Wat gebeurt er in Jeruzalem?

Woensdagmiddag is koning Willem-Alexander afgereisd naar Israël. Op uitnodiging van de Israëlische president Reuven Rivlin is hij donderdagmiddag aanwezig bij de vijfde editie van het World Holocaust Forum 2020 in het holocaustmuseum Yad Vashem in Jeruzalem. Aanvankelijk hoopte Israël, aldus een woordvoerder van president Rivlin, op tien à vijftien hooggeplaatste gasten, maar al snel bleek de interesse van over de hele wereld veel groter: 49 landen sturen een delegatie, 41 daarvan hun staatshoofd.

Prominente gasten zijn onder anderen de Britse prins Charles, de Spaanse koning Felipe, de Duitse president Frank-Walter Steinmeier, de Russische president Vladimir Poetin, de Amerikaanse vicepresident Mike Pence en de Franse president Emmanuel Macron. Laatstgenoemde combineert zijn bezoek met een officiële ontmoeting met de Israëlische premier Benjamin Netanyahu. Hij prees Macron voor zijn ‘standvastige houding’ jegens antisemitisme in Frankrijk. In onderstaande video heet Netanyahu zijn gasten welkom in Israël, omdat het ‘belangrijk is dat ze zich herinneren waar we vandaan komen, en belangrijk is dat ze zien wat we hebben bereikt’:

Israël heeft naar schatting 10.000 politieagenten ingezet om de herdenkingsbijeenkomst in Yad Vashem, voorafgegaan door een diner in de residentie van president Rivlin, te beveiligen. Een groot deel van het stadscentrum is afgezet om het grootste diplomatieke evenement in de Israëlische geschiedenis ordelijk te laten verlopen. Israëlische diplomaten zeggen tegen The Times of Israel dat zelfs de begrafenissen van oud-premier Yitzhak Rabin en oud-president Sjimon Peres niet zoveel gasten trokken.

Wat zijn de controverses rond de herdenking?

Net als rond vrijwel elk internationaal evenement in Israël is er ook controverse rond de holocaustherdenking. Zo uitte Piotr Cywinski, directeur van het Poolse Auschwitz-Birkenau Museum, kritiek op het besluit om het World Holocaust Forum 2020 in Israël te houden in plaats van in Polen. Volgens hem heeft de Joodse filantroop Moshe Kantor, medeorganisator van de herdenking in Jeruzalem en president van het Europees Joods Congres, onvoldoende aandacht voor het Poolse leed tijdens de Holocaust. Cywinski: ‘Drie miljoen Polen hebben geleden tijdens de sjoah. Het Forum speelt zich af rond dezelfde herdenkingsdatum als de bevrijding van Auschwitz [27 januari 1945, red.], dat niet alleen de grootste Joodse begraafplaats, maar ook de grootste Poolse begraafplaats is.’

Cywinski steunt dan ook het besluit van de Poolse president Andrzej Duda, die twee weken geleden zijn bezoek aan Jeruzalem afzegde. De officiële reden is dat de Russische president Poetin – die goede banden zou onderhouden met Kantor – wel een toespraak mag houden, maar Duda niet. Toch is ook hem de locatie een doorn in het oog: ‘Diep van binnen geloof ik dat dit de meest gepaste plek is, de beste,’ zei de Poolse premier eerder deze maand in Warschau tijdens een bijeenkomst met Joodse leiders. ‘Ik geloof niet dat we deze plek van zijn herinnering moeten beroven door die ergens anders naartoe te verplaatsen, en ergens anders te benadrukken wat hier 75 jaar geleden is gebeurd.’

Polen en Israël hebben al een conflict over het herdenken van de Holocaust sinds de regering in januari 2018 met wetgeving kwam die de bevolking verbiedt om te spreken van Poolse schuld aan de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. ‘Auschwitz-Birkenau is geen Poolse naam, en Arbeit macht Frei geen Poolse zin,’ zei premier Mateusz Morawiecki destijds. De Israëlische regering reageerde woedend, omdat Warschau de geschiedenis van Poolse collaboratie met de nazi’s onder het tapijt zou willen schuiven. Volgens regeringspartij PiS draagt Polen geen schuld aan de Holocaust omdat het land door Duitsland was bezet.

De Litouwse president Gitanas Nauseda zegde dinsdag eveneens zijn bezoek aan het World Holocaust Forum af. De officiële reden is niet bekend, maar mogelijk toont hij zich solidair met zijn Poolse ambtsgenoot: Nauseda maakte bekend dat hij, in plaats van donderdag in Jeruzalem, op maandag 27 januari aanwezig zal zijn bij een herdenking in het voormalige vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Op 27 januari 1945 werd Auschwitz bevrijd door het Rode Leger van de Sovjet-Unie.

Wat gebeurt er in Nederland?

Ook in Nederland is veel aandacht voor de herdenking van de Holocaust. Vanaf woensdagmiddag 17.00 uur worden in voormalig Kamp Westerbork de namen van de 102.000 mensen – voornamelijk Joden, maar ook Sinti en Roma – genoemd die in de Tweede Wereldoorlog vanuit Nederland zijn gedeporteerd en vermoord. Tot maandagmiddag 27 januari worden in een tent op de voormalige appèlplaats in alfabetische volgorde alle voor- en achternamen en de leeftijd van de slachtoffers voorgelezen. Dat gebeurt sinds 2005 elke vijf jaar.

‘Het noemen van hun namen laat zien dat 102.000 geen getal is, maar dat het om 102.000 keer een vader, een moeder, een oma, een broer, een nicht, een vriend gaat,’ zegt een woordvoerder van Herinneringscentrum Westerbork. De namen worden uitgesproken door meer dan 800 mensen. Ernst Verduin (92) en Mirjam Weitzner-Smuk (89), die beiden Auschwitz overleefden, lezen respectievelijk de eerste en de laatste reeks namen voor. Via onderstaande video van de NOS is vanaf woensdag 17.00 uur het oplezen van de namen live te volgen:

Ter herdenking van 75 jaar Holocaust zijn, verspreid over 170 gemeenten, tussen woensdag 22 januari en zondag 2 februari 104.000 lichtgevende stenen te zien. Elke gemeente krijgt ruim 600 stenen en een zuil die ultraviolet licht uitstraalt. De stenen symboliseren de Nederlandse slachtoffers van de Holocaust. Het kunstwerk, Levenslicht genoemd, is gemaakt door kunstenaar Daan Roosegaarde en werd donderdag 16 januari onthuld bij het monument Loods 24 in Rotterdam, waar het in zijn geheel was te zien. Vrijdag werd het weer afgebroken zodat de stenen konden worden verspreid over het land.

Wat doet de politiek?

Naast tal van lokale herdenkingen door gemeenten, onderwijsinstellingen en musea, zijn er ook herdenkingsbijeenkomsten waar landelijke politici aanwezig zijn. Zo doen de ministers Ank Bijleveld (Defensie, CDA) en Bruno Bruins (Medische Zorg, VVD) de komende dagen mee aan het voorlezen van de 102.000 namen van Nederlandse slachtoffers. Bij de Nationale Holocaust Herdenking van het Auschwitz Comité in Amsterdam, die op zondag 26 januari wordt gehouden, houdt premier Mark Rutte (VVD) een toespraak. Een dag later is hij samen met koning Willem-Alexander en koningin Máxima bij de internationale herdenking in Polen.

In het laatste weekeinde van april brengt een groot deel van de Tweede Kamerleden een bezoek aan Auschwitz. Vrijdagavond had ruim de helft (77) van de 150 Kamerleden zich aangemeld, maar er komen mogelijk nog parlementariërs bij. In december had Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib (PvdA) de Kamerleden uitgenodigd voor een bezoek aan het voormalige vernietigingskamp in Polen.

Dinsdag was CDA-Kamerlid Martijn van Helvert al in Auschwitz: samen met de Nederlandse opperrabbijn Binyomin Jacobs bezocht hij op uitnodiging van de European Jewish Association (EJA) het vernietigingskamp. Hij bezocht daar ook een gaskamer, en plaatste daarvan een foto op Instagram:

Van Helvert kreeg veel kritiek op sociale media, omdat de foto ongepast zou zijn. PVV-Kamerlid Gidi Markuszower reageerde bijvoorbeeld via Twitter: ‘Ongepaste lugubere interessantdoenerij van deze CDA-er over de ruggen van miljoenen vermoorde Joden; waaronder ook mijn familieleden. Bah!’

In een reactie geeft Van Helvert aan dat hij de foto op Instagram heeft geplaatst omdat hij jonge volgers wil bereiken. ‘Als je weet dat één op de vijf kinderen geen idee heeft wat er in Auschwitz is gebeurd, dan is het misschien ook juist goed dat dit wordt gedeeld. Dat is mijn intentie geweest.’ Ook opperrabbijn Jacobs ziet er geen kwaad in, zegt de CDA’er: ‘Hij zegt ook: goed dat dit gedeeld wordt.’