Een Nederlands monument, een icoon is heengegaan. Johan Cruijff is de bekendste Nederlander ter wereld. Wereldwijd weten de voetballiefhebbers wie Cruijff is en waar hij vandaan komt.
Cruijff had twee vaderlanden: Nederland en Catalonië. Onbewust leverde hij een grote bijdrage aan de politieke emancipatie van de Cataloniërs. Hij gaf ze zelfvertrouwen, FC Barcelona kreeg een politieke dimensie zonder politieke handelingen te verrichten. Als Nederlander voel je je thuis in Catalonië, en dat hebben we te danken aan Cruijff.
Hercules
In Perzië was Cruijff voor ons een voetbalheld, een soort Hercules. Cruijff betekende Nederland, Oranje herinnerde aan Cruijff. Veel media in Iran en andere Midden-Oosterse landen besteden aandacht aan het overlijden van Johan Cruijff. De Perzische site van de BBC had onmiddellijk lovende woorden.
Cruijffs magische kracht lag niet alleen in zijn voetbalkwaliteiten. Ook als coach ontwikkelde hij zich tot een onsterfelijk icoon. Zijn voetbaldenken werd mondiaal enorm gewaardeerd. Natuurlijk zijn de iconen irritant. Cruijff was Ajax – en dat was niet altijd een feest, voor de club noch voor Cruijff. Hij had dwingende opvattingen over de manier waarop Ajax moet spelen. Er zal in de wereld van Ajax worden gesproken van een Cruijff-periode en een post-Cruijff-periode.
Vreemdeling
Cruijff was meer dan voetbal. Hij was een wonderbaarlijk fenomeen in zijn taalgebruik: bijna een ‘allochtoon’ in het Nederlands. Dat is zeker niet denigrerend bedoeld. De vreemdeling, in haar onbevangenheid en onbevooroordeeld, speelt een hoog spel met de taal, waardoor de taal een heel andere dimensie krijgt.
‘Veel meer dan alleen een voetballer’ Lees verder >
Taalfouten markeren hier de tweedeling tussen omgangstaal en formele taal. Omgangstaal bekommert zich niet om grammaticale regels. Grammatica is hier soms als een hindernis die nog moet worden genomen. Omgangstaal creëert niet zelden misverstanden, dubbelzinnige uitdrukkingen en veel emoties. Sommigen denken dat zich onvermijdelijke problemen voordoen binnen de omgangstaal omdat die taal de logica – ingebed in grammaticale regels – mist. Is dat onder alle omstandigheden waar?
Logisch
Wanneer de fundamentele regels van de grammatica niet in acht worden genomen, ontstaat er een onontkoombare afstand met de logica. De taal is dus niet ontdaan van logica, maar er ontstaat een afstand. Het onlogische is niet makkelijk denkbaar in de taal. Taalfilosoof Ludwig Wittgenstein schrijft in zijn Tractatus logico-philosophicus over het onlogische en vooral over de omvang ervan: ‘Men heeft weleens gezegd dat God alles kon scheppen, alleen niets dat in strijd is met de wetten van de logica. We zouden namelijk over een “onlogische” wereld niet kunnen zeggen hoe zij eruitzag.’ Dat is inderdaad logisch.
Johan Cruijff (1947-2016)
Zijn leven in beeld >
De logica van de omgangstaal van Johan Cruijff lag niet in het correcte gebruik van de grammaticale regels. Cruijffs taal gaat niet voorbij aan, maar vooraf aan de regels van de grammatica.
Het is bijna een oertaal die overigens een consistent denken uitdrukt. Een van mijn geliefde voorbeelden is de uitdrukking: ‘De Italianen kennen niet van je winnen, maar je kan wel van ze verliezen.’
Diepzinnig
Ogenschijnlijk bevat deze uitdrukking een contradictie. Maar het gaat niet om daadwerkelijk winnen of verliezen, maar om de potentialiteit, de eventualiteit van een situatie: in potentie kunnen de Italianen van ons niet winnen, maar wij hebben de potentie, de mogelijkheid (althans de voorwaarden daartoe), die in ons zelf ligt, om te kunnen verliezen van Italianen.
Er is nog een andere diepzinnige uitspraak van Johan Cruijff: ‘Als je er niet bent, ben je te vroeg of te laat.’ Formeel kun je beweren dat deze zin volledig onlogisch is, omdat de uitdrukking de basisregels van de grammatica aangaande de contradicties en tijd niet in acht neemt. Fout! Ook deze zin van Cruijff vraagt om een omzetting van omgangstaal naar formele taal. Daarnaast moeten we de rationaliteit van deze uitdrukking trachten te traceren.
Heilige combinatie
Cruijff zegt het volgende: een speler die te laat of te vroeg op de plaats is waar hij moet zijn, is er niet. De speler is er, wanneer hij op het juiste moment op de juiste, oftewel aangewezen plaats is of aankomt. Wie dus de aangewezen plaats en tijd mist, is er niet. Ik vind dit erg diepzinnig: je bent weliswaar fysiek ergens, maar je bent daar als actor niet, omdat je de heilige combinatie van de juiste tijd en plaats hebt gemist. De tijd kent de aangewezen plaats. De oude intelligente Grieken zouden hierin een zogeheten ontologisch vraagstuk zien. Kairos, het juiste moment. De tijd is zinloos zonder de plaats (ruimte) waarin de beweging de tijd baart.
Niet-zijn is eventueel gelijk aan niet kunnen acteren in de aangewezen tijd en ruimte. Johan Cruijff is er niet, omdat hij in dit geval te vroeg op de plek aankwam waar niet wordt geacteerd. Een icoon gaat altijd te vroeg heen.
Johan, bedankt voor alles!