Rond de zonnewende op 21 december zijn er talloze vieringen. Oeroude, maar vooral piepjonge midwinterrituelen. Kerst is er slechts één van. De donkerste dag van het jaar staat bekend als ‘midwinter’, maar markeert in feite pas de winterstart. De nachten worden dan wel korter, maar de lente is nog eindeloos ver. Van oudsher was dat reden tot feest. Om de duisternis uit te drijven met licht en lawaai, om de moed erin te houden, om het oude jaar af te sluiten en het nieuwe fris te beginnen. EW maakte een selectie van jonge en oude tradities rond 21 december.
De midwinterhoorn
Het voelt en klinkt oeroud: de baltsende bariton van de midwinterhoorn, die je in het oosten van het land in deze tijd van het jaar door de mistige bossen kunt horen schallen. Maar hoe oud de traditie precies is? Een oeroud gebruik is nooit bewezen. Zeker is wel dat de traditie in het oosten meerdere oplevingen kende.
De hoorn klinkt specifiek op Tweede Kerstdag (Sint Steffen), maar het blaasseizoen loopt eigenlijk van Allerheiligen (1 november) tot Driekoningen (6 januari).
Wie in een romantische bui is, zou in deze, vooral Twentse en Achterhoekse traditie een poging kunnen zien de kwade geesten van het duister te verjagen, te vergelijken met het vuurwerk (en het carbidschieten) bij de jaarwisseling.
Een Limburgs lichtjesfeest
Op 13 december, de naamdag van Sint Lucia (verwant aan het Latijnse lux of ‘licht’), viert Scandinavië een lichtjesfeest. Maar ook het Limburgse Beek kent een Luciaverering in december die lang teruggaat. De aanvankelijk katholieke verering die pelgrims aantrok, kreeg na de Tweede Wereldoorlog een meer folkloristisch karakter. Elk jaar wordt een ‘Lichtkoningin’ verkozen die liefdadige werken verricht en die wordt geflankeerd door twee ‘Hofdames’.
Dit jaar wisselde de kroon – verlicht door een lampje op batterijen – op 2 december van eigenares. Deze ceremonie werd opgeluisterd met een ‘walking dinner’ en ‘diverse artiesten’.
De Midwinter Marathon in Apeldoorn
Sinds 1974 loopt Apeldoorn elk jaar een Midwinter Marathon. ‘Ondanks de vaak barbaarse omstandigheden, zoals strenge vorst, sneeuw, ijzel en storm,’ zo stelt de organisatie op haar website. Alleen in 2020 en 2021 is de marathon, zoals vrijwel alle festiviteiten, afgelast vanwege corona. Het evenement is uitgegroeid tot een heel weekend, met diverse afstanden, een Night Run en andere activiteiten. Wel is de naam ‘midwinter’ ietwat misleidend, de marathon wordt pas eind januari of, in 2024, zelfs begin februari gelopen.
Het Midwinterfeest in De Rijp
Wie midwinterfolklore zegt, denkt Anton Pieck, maar zegt Charles Dickens. Zo organiseert de middenstand in het Bergkwartier in Deventer zelfs een Dickensfestijn, om de wereld van de negentiende-eeuwse Engelse romancier op te roepen. In het historische centrum van De Rijp is er het Midwinterfeest, een Noord-Hollandse variant op de Dickensiaanse kerstcultus.
Het is een jonge traditie, nog maar tien edities oud. Zang, dans en spel, maar ook aandacht voor historische figuren uit De Rijp of uit het nabije Graft, waarmee het tot 2015 een gemeente vormde (nu Alkmaar). Het feest slaat telkens een jaar over, dus wie popelt, moet wachten tot december 2024.
Het joelfeest: heidense rituelen
Van de kerstboom en de maretak wordt wel gezegd dat ze heidense rituelen zijn, door het christendom geïntegreerd in ‘de Kerstmis’ op 25 december. Maar deze rituelen zijn veel jonger dan de viering van de geboorte van Jezus. Wel waren er talloze heidense midwinterrituelen met eten, drinken en vooral licht – als kaarsjes in de boom of met vuurstapels.
Een ritueel dat ‘oud-Germaans’ zou zijn, is het joelfeest: twaalf dagen festiviteiten rond Winterzonnewende, met liederen en rituelen, zoals het vuurmaken met het ‘joelblok’, een houtblok dat werd aangestoken met kool van het blok van het jaar ervoor. Zweverige types overgieten dit soort rituelen met een modern, esoterisch sausje en gaan ermee aan de haal.
Op eenzelfde manier incorporeerden ook de nazi’s het Joelfeest in hun mystieke ratjetoe vol verzonnen en gestolen riten. Met Julleuchter (joellichtjes) in het raam dachten zij in de ‘oeroude’ traditie van de Winterzonnewende te staan, wat nooit is bewezen. Op 20 december 1941, in het Vondelpark in Amsterdam, ontstak de weerafdeling van de NSB een kampvuur en schaarde zich eromheen met fakkels om ‘een oud volksgebruik’ nieuw leven in te blazen.