Wat kenmerkt de Nederlander?

Het lijkt een erfenis van de culturele revolutie van de jaren zestig van de vorige eeuw. Toen begonnen spraakmakende intellectuelen in Nederland af te geven op burgerlijkheid. Dit was een denigrerende aanduiding voor de levensstijl van een zelfgenoegzaam en bekrompen soort lieden die zich uit angst voor vrijheid aan regels vastklampten en nooit eens uit de band durfden te springen. Tot op de dag van vandaag roept het begrip ‘burgerman’ negatieve gevoelens op. Het wekt associaties met de suffe huisvader die ’s ochtends voor zijn doorzonwoning vol IKEA-meubels in Almere de Opel Kadett wast om vervolgens samen met zijn vrouw en twee kinderen naar de meubelboulevard te rijden.

Maar dat ‘burgerlijk’ in sommige kringen al eerder een akelige klank had gekregen, wordt duidelijk door lezing van Nederlands geestesmerk. Dit is een, door EW in hedendaagse spelling opnieuw uitgegeven, klassiek geworden beschouwing van Johan Huizinga (1872-1945). De gerenommeerde historicus deed een poging de vaderlandse aard in woorden te vatten. Dit is allesbehalve eenvoudig. Een andere historicus van naam, Ernst Kossmann (1922-2003), heeft de nationale identiteit weleens vergeleken met een kwal. Een vies ding waar je omheen moet lopen en nooit in moet trappen.

Huizinga benadrukte de voordelen van burgerlijkheid

Maar het zoeken naar nationale wezenstrekken blijft verleidelijk door het verlangen naar een houvast. Ook biedt het de mogelijkheid om, al dan niet stiekem, waarneming en normstelling met elkaar te verbinden, om feiten en ideaaltypen samen te laten vloeien. Dat deed Huizinga zeker. Want het meest kenmerkende Nederlandse ‘geestesmerk’ was voor hem een bewonderenswaardige eigenschap. Socialisten, kunstenaars en fascisten wezen de bourgeois als zondebok aan. Toch zou de eenheid van het Nederlandse volk, waarover Huizinga liefdevol schreef, bovenal gelegen zijn in een burgerlijke aard: ‘Of wij hoog of laag springen, wij Nederlanders zijn allen burgerlijk, van de notaris tot de dichter en van de baron tot de proletariër.’

Deze burgerlijkheid heeft negatieve kanten, gaf Huizinga toe, zoals een gemis aan wellevendheid en een vaak gehekelde krenterigheid. Maar de voordelen zijn aanmerkelijk groter. De hang naar vrijheid en onafhankelijkheid, de handelsgeest, de verdraagzaamheid, de afkeer van politiek extremisme: al deze deugden lagen sinds de zeventiende eeuw ten grondslag aan economische expansie, een bloei van wetenschap en kunst, een verlichte publieke geest, de doeltreffende zorg voor misdeelden en een geringe mate van gewelddadigheid. De welvaart en vrede waren zo uitzonderlijk dat wel een goddelijke zegen op de vrije Nederlanden moest rusten.

Cultuurpessimistische historicus voorzag veel rampspoed

De verwijzing naar hulp van hogerhand is een blijk van de religieuze overtuigingen van de auteur die overtuigd was van de waarde van godsdienst. Hij omhelsde zelf het geloof van zijn grootvader, een doopsgezind predikant. Naarmate hij zich meer zorgen maakte over de tijdgeest, raakte hij steeds meer overtuigd van het belang van het christelijk geloof. Huizinga ontpopte zich als een conservatieve cultuurpessimist die zich druk maakte om degeneratieverschijnselen, een Cassandra die rampspoed voorzag. Hij leed aan de tijd, is wel gezegd. Overal zag hij ellende om zich heen: van sportverdwazing tot en met ontaarding van beeldende kunst. Als tegenwicht tegen het verval van de beschaving prees hij het christelijk geloof aan. Hij beschouwde de christelijke zedenwet ‘als opperste richtsnoer van het menschelijk leven’.

Geen wonder dat in het bijzonder christelijke historici als Arie van Deursen en George Harinck met instemming hebben verwezen naar zijn cultuurkritiek. Andere historici zitten daar juist een beetje mee in hun maag. Net als de – doorgaans ongelovige – geleerden die in de Pieterskerk in Leiden de – mede door EW georganiseerde – Huizinga-lezing uit mogen spreken. Toch zal niemand, hoe ongelovig of onburgerlijk ook, de kwaliteiten van het werk van Huizinga ontkennen. Hij was een spraakmakende historicus die – wat zeldzaam is voor een Nederlandse beoefenaar van de geesteswetenschappen – internationaal aanzien verwierf.