Waar eindigt West-Europa en begint de Russische invloedssfeer? Om die vraag draait de top in Riga.
De Europese leiders – onder wie premier Mark Rutte (VVD) – spreken donderdag en vrijdag in Riga over nauwere samenwerking met onder meer Oekraïne.
De vorige keer was zo’n top van het Oostelijk Partnerschap de aanleiding voor de Russische annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne. In gevecht met Rusland hoeven de Oost-Europese landen in de Letse hoofdstad niet op veel steun van een verdeeld Europa te rekenen – als ze daar al op zitten te wachten.
Beloftes
Waar eindigt West-Europa en begint de Russische invloedssfeer? Om die vraag draait de top in Riga. Al eeuwenlang strijdt Rusland met landen als Frankrijk en Duitsland om de halve maan tussen Rusland en Centraal Europa – van Finland via de Baltische staten en Oekraïne tot Georgië en Azerbeidzjan ten oosten van de Zwarte Zee.
Met het programma voor het Oostelijk Partnerschap wil de Europese Unie (EU) zes landen – Oekraïne, Georgië, Moldavië, Azerbeidzjan, Wit-Rusland en Armenië – naar zich toe trekken.
Met beloftes over economische en politieke samenwerking probeert de Unie de landen los te weken van Rusland en in de Europese invloedssfeer te krijgen.
Weinig succes
Maar dat programma – dat loopt sinds 2009 – heeft nog weinig succes. Rusland voelt zich ingesloten door de oprukkende NAVO en de Europese Unie (EU) en vecht om zijn eigen invloedssfeer te beschermen. De Russische president Vladimir Poetin riep met onder meer Wit-Rusland en Armenië een Euraziatische Economische Unie in het leven en houdt delen van Oekraïne, Georgië en Moldavië bezet. Bovendien zijn de landen waarom het draait intern verdeeld.
Toch leek de EU in november 2014 succes te boeken met de ondertekening van een verdrag
met het strategische belangrijke Oekraïne.
Maar onder druk van Rusland en zijn pro-Russische kiezers trok de toenmalige president Viktor Janoekovitsj zijn handtekening uiteindelijk in. Dat was de aanleiding tot protesten van op het Maidanplein, de verdrijving van Janoekovitsj en de oorlog in Oost-Oekraïne.
De nieuwe, pro-Europese Oekraïense president Petro Porosjenko sprak vorig jaar alsnog af nauwer samen te werken met Brussel, zoals ook Georgië en Moldavië dat al hadden gedaan. Die drie landen willen nu wel dat de Unie over de brug komt. Maar de Unie is verdeeld en wil de landen van het Oostelijk Partnerschap niet veel bieden.
Blok
Aan Oost-Europese landen als Polen en de Baltische staten ligt het niet. Zij vrezen de Russen aan hun grenzen en willen Oekraïne en Georgië beloven dat ze lid mogen worden van de EU. Zij willen het anti-Russische blok zo groot mogelijk maken en de grens van de EU naar het oosten verleggen. Maar machtige landen als Duitsland en Frankrijk zijn voorzichtiger.
De Tsjechische diplomaat Bucháček zegt dat de Unie zich van Russische gevoeligheden niet teveel moet aantrekken. ‘Als EU-staten zouden Oekraïne en Georgië stabieler zijn dan nu. Dat is toch ook in het Russische belang? Dat Poetin dat anders ziet, is jammer. Dat is negentiende-eeuws denken. Waarom zou de EU Rusland niet boos mogen maken?’
Maar de Oost-Europese Unielanden kunnen Duitsland en Frankrijk niet overtuigen. Onder Russische druk schortte de Unie een akkoord over vrijhandel met Oekraïne op tot begin 2016. Vrijwel niemand gelooft meer in EU-lidmaatschap voor Oekraïne.
Status quo
Ook Nederland wil geen nieuwe lidstaten in het oosten. Het stuurt daarmee aan op een status quo, waarin landen als Oekraïne niet bij Rusland horen maar ook niet bij de Unie. ‘Rusland is een belangrijke dimensie’, zegt een Nederlandse diplomaat. ‘Oekraïne en de andere landen liggen tussen Europa en Rusland. Wij willen dat zij een normale relatie met zowel Rusland als de Europese Unie hebben.’
Die strategie is omstreden. Zo bepleit europarlementariër Hans van Baalen (VVD) wel degelijk stappen om oostelijke buurlanden bij de Unie te betrekken. Om te beginnen moet de Unie belemmeringen opheffen voor vrije handel en vrij reizen. ‘We moeten de interne markt uitbreiden naar het oosten’, zegt hij. ‘Dat kan economisch lucht geven. We kunnen ook Oekraïense rechters in Nederland en België opleiden of de politie leren hoe ze minder geweld kan gebruiken bij demonstraties. Dat kost allemaal niet veel geld. Rusland kan geen bezwaar maken, want het gaat ze geen klap aan.’
Volgens Dennis de Jong (SP) is het gevaarlijk om de landen over te halen voor de EU te kiezen. Het Oostelijk Partnerschap dreigt de boel op de spits te drijven, zegt hij. ‘Oost-Europa is instabieler dan toen we in 2009 met dit programma begonnen. Het geweld nadert onze grenzen. Het falen van het Oostelijk Partnerschap moet op de agenda.’
Propaganda
Maar de westelijke Unielanden komen de landen nauwelijks tegemoet. Landen als Georgië dreigen dan voor Rusland te kiezen. ‘Als we geen vooruitgang boeken, verandert de publieke opinie de komende jaren misschien’, zegt een Georgische diplomaat in Brussel. ‘Als Georgische burgers geen resultaat zien uit Europa, zal de krachtige Russische propaganda het winnen.’ De consequentie is de keuze voor Rusland.
Wit-Rusland, Azerbeidzjan en Armenië hebben de keuze voor Rusland al gemaakt. Wit-Rusland is een bondgenoot van Poetin. Ook Azerbeidzjan is autocratisch en heeft met zijn enorme voorraad fossiele brandstoffen de EU niet nodig. President Ilham Aliyev blijft volgens een Azerbeidzjaans persbureau weg uit Riga vanwege een westerse ‘zwarte pr-campagne’ tegen zijn land.
Toezeggingen
Zo wordt de halve maan tussen Centraal Europa en Rusland in twee stukken verdeeld. Een aantal landen kiest voor Rusland, de rest neigt naar de Unie. Toch lijken grote toezeggingen aan landen die voor de EU kiezen in Riga onwaarschijnlijk.
Volgens een diplomaat waren de landen het woensdag nog oneens over paragrafen die gingen over conflicten met Rusland, erkenning van aspiraties op EU-lidmaatschap en het wegnemen van visumbeperkingen.
Bij de vorige top bleef een akkoord met Oekraïne door de terugtrekking van de handtekening van president Viktor Janoekovitsj ook al uit.
Dat was de aanleiding voor de nog steeds voortdurende crisis in Oekraïne. Ook dit keer dreigt de top niet op grote resultaten uit te draaien. De recente geschiedenis leert dat dat gevaarlijker kan zijn dan het bereiken van een akkoord.