Nederland is zijn Europese ankers kwijt en dat is gevaarlijk

Vroeger wist iedereen wat Nederland wilde met de Europese Unie. Maar nu niet meer. Nederland is een allemansvriend geworden, maar een allemansvriend heeft zelf geen vrienden, stelt prof. dr. Adriaan Schout. Volgens Schout is de EU bovendien te centralistisch, en dat belemmert de nationale dynamiek. Een Nederlands natuur- en milieubeleid was voor de aanpak van het stikstofprobleem veel beter geweest.

De Europese Unie zit in een stroomversnelling en omvangrijke ontwikkelingen bepalen de agenda: de klimaat- en energietransitie, digitaliseringsplannen, en een Europees industriebeleid. Daarnaast rolde er een wensenpakket uit de Conferentie over de Toekomst van de EU met onder meer afschaffing van het vetorecht bij buitenlands beleid. De oorlog in Oekraïne dwingt een nieuwe veiligheidsstrategie af en de stijgende energieprijzen zijn voor zwakke economische landen amper te dragen. Intussen doemt met de oplopende inflatie een volgende economische crisis op aan de horizon. Stijgende rentelasten brengen eurolanden met hoge schulden opnieuw in de problemen en de Europese Centrale Bank (ECB) zoekt een nieuw monetair steunbeleid.

In deze turbulente tijd wil het kabinet-Rutte IV niet meer de handrem zijn op ontwikkelingen en wil in Europese kopgroepen zitten. Maar wat voor Europese richting hoort daarbij? Als er geen inhoudelijke Europese ankerpunten zijn, drijft Nederland mee met de stroom van noodoplossingen richting ongewenste en onwerkbare verdiepte integratie.

Zonder ankers bestaan er slechts noodoplossingen

De inzet is hoog. Bij de Europese ambities klinkt de roep om extra budgetten voor investeringen, onderlinge steun en een grotere rol voor de Europese instellingen. De vergroening en digitalisering vragen om 650 miljard euro per jaar. Om de pijn van gestegen energieprijzen te verzachten, stelt de Europese Commissie een nieuw fonds voor van 72 miljard euro.

Voor hulp aan de opbouw van Oekraïne wordt een bedrag van 500 miljard euro genoemd. Hoewel private partijen miljarden verdienen aan innovaties op het gebied van batterij- en chiptechnologieën, circuleren voorstellen voor Europees industriebeleid van tientallen miljarden euro’s. Daarnaast vereisen defensie-inspanningen langdurige investeringen. Ook moet rekening worden gehouden met nieuwe Europese instrumenten en fondsen om de komende economische crisis op te vangen.

De oude Europese ankers van Nederland zijn losgeslagen

Met deze ambitieuze verdiepingsagenda is een aantal vaste uitgangspunten nuttig dat politici koersvastheid geeft en burgers helpt te begrijpen waarom keuzes worden gemaakt. Nederland had een aantal Europese ankers. Liberalisatie van de interne markt was de populaire kern van de EU. De Europese Commissie was de steunpilaar van de kleinere lidstaten zoals Nederland. Ook Europese regels waren een ankerpunt en er was vertrouwen in handhaving. Bij de euro golden de onafhankelijkheid van de ECB en de no-bail-out: lidstaten mochten hun schulden niet op anderen afwentelen.

Deze ankers zijn losgeslagen. De EU is veel meer dan de interne markt geworden en marktliberalisatie is omgeslagen in steeds verfijndere Europese regelgeving. De Europese Commissie bleek niet de neutrale toezichthouder waar Nederland op hoopte. Door hoge staatsschulden in vooral Griekenland en Italië werd de no-bail-out onhoudbaar omdat anders de euro zou vallen.

Met de diversiteit aan grote ambities, weinig financiële kaders, en grote verdeeldheid tussen lidstaten is de EU op drift geraakt. ‘Meespelen in kopgroepen’ of ‘een positieve toon’ biedt geen houvast. Nederland moet zijn Europese ankers opnieuw scherpstellen, wil het meehelpen de EU te stabiliseren.

Tot welk blok in de Europese Unie wil Nederland horen?

Het eerste anker dat herijkt moet worden, betreft onze vaste Europese vrienden. Rutte IV wil in kopgroepen zitten en rond de Frans-Duitse as. Was Nederland onder Rutte III nog de aanvoerder van de zuinige Noordelijke landen, Rutte IV heeft gekozen voor een constructieve rol in de EU en dat betekent afstand houden van halsstarrige landen zoals Oostenrijk, Denemarken, en Zweden.

Het is de vraag hoeveel sturing Nederland kan hebben op de nauwe banden tussen Frankrijk en Duitsland . Het is twijfelachtig of deze twee grote landen wel oliemannetje Nederland nodig hebben om te overleggen. Daarbij komt dat de onenigheid tussen Frankrijk en Duitsland over de Europese ambities groot is. De EU, aangejaagd door Frankrijk, wil een geopolitieke machtsfactor zijn en ambieert een zelfstandige positie in de wereld (‘strategische autonomie’).

De nieuwe EU is in drie blokken uiteengevallen

Andere lidstaten creëren hun eigen blokken zonder zich te richten op het Frans-Duitse kompas. De oorlog in Oekraïne toont de grote verdeeldheid tussen het historisch vertwijfelde Duitsland, het zoekende Frankrijk, en de enorme inzet van Oost-Europese lidstaten die het Russische gevaar al decennia voelen. Oost-Europa vertrouwt vooral op de VS en de NAVO inclusief het Verenigd Koninkrijk.

Veertig jaar geleden was min of meer duidelijk wat de EU was: een beperkte club West-Europese lidstaten die vooral aan de interne markt bouwden. Politieke, monetaire, en sociale unies waren abstracte vergezichten. Door de enorme verbreding van Europese beleidsvelden en door de oostwaartse uitbreiding zijn nu drie groepen van landen in de EU te onderscheiden: Zuid, Noord en Oost.

De richtingenstrijd in de EU is groot

Zuid-Europa wil een EU gebouwd op solidariteit met overdracht van soevereiniteit, een politieke ECB en een politieke Europese Commissie. De EU geldt in Zuid-Europa als belofte van modernisering en vooruitgang, van controle op hun eigen zwakke overheid, en van leningen en giften om te kunnen blijven investeren. Griekse en Italiaanse premiers vinden dat zij de ware Europeanen zijn in tegenstelling tot de zuinige Noordelingen met hun rem op het Europese federalisme.

Noord-Europa ziet de EU meer als kans en wil Europese samenwerking, en dat is iets heel anders dan Europese integratie. Daarbij komt dat de Scandinavische landen naast de EU ook een alternatief samenwerkingsverband hebben als ‘Nordics’ en zij stemmen hun beleid onderling nauw af. Noordelijke landen, inclusief Nederland, hebben vertrouwen in hun nationale instituties en politiek en hebben de EU niet nodig om te moderniseren, noch als financier.