Welke toekomst wil de Europese Unie?

Zoals in elke federatie, wordt er in de EU intensief samengewerkt tussen lidstaten. Maar naast die samenwerking is er een omvangrijke hoeveelheid bindende wetgeving gekomen die het vrije verkeer van goederen, diensten, kapitaal en personen mogelijk maakt. Echter, dit maakt de EU nog niet tot een stabiele federatie.

‘De Commissie van de laatste kans’

Op meerdere terreinen is de EU gevoelig gebleken voor crises. Zo blijft de eurocrisis sluimeren, bestaan er grote verschillen tussen lidstaten wat betreft de kwaliteit van de rechtsstaat, houden Oost-Europese landen zich niet aan de afspraken over de opvang van vluchtelingen en migranten, en hapert de samenwerking in de gezondheidszorg. Ook is er stevige onvrede over een aantal kleine lidstaten, waaronder Nederland, die belastingontwijking faciliteren.

De EU is dermate crisisgevoelig, dat de vorige Commissie-president, Jean-Claude Juncker, vaststelde dat de EU in een ‘polycrisis’ zit. Paniekerig betitelde hij de Europese Commissie waaraan hij leiding gaf als ‘de Commissie van de laatste kans’. Ook de huidige Commissie-president, Ursula von der Leyen, voelt de druk om vaart te maken met Europees beleid, zodat burgers worden beschermd tegen economische tegenslagen, de instabiele buitenwereld, en gevaren die de gezondheid bedreigen. Probleem is echter dat de lidstaten verdere integratie tegenhouden. De Commissie-president wil daarom over de hoofden van de regeringsleiders heen grootschalige consultaties houden om de burger meer bij de Europese ambities te betrekken.

Italië en Griekenland vinden dat EU niets voor hen doet

Nederlanders voelen de crisis in Europese integratie misschien niet zo, maar in sommige landen was de werkloosheid ook tijdens de goede jaren voor corona hoog. In Spanje bijvoorbeeld 15 procent. De financiering van Europese plannen, inclusief het coronaherstelfonds dat net is opgericht, is nog niet geregeld. Lidstaten strijden over de vraag of het geld uit de lopende EU-begroting moet worden terugbetaald of dat nu eindelijk eens kan worden doorgepakt met Europese belastingen. Het coronabudget is er mede gekomen om tegemoet te komen aan gevoelens in bijvoorbeeld Italië en Griekenland dat de EU niets voor hen doet. Ze missen solidariteit.

Europese crisisgevoeligheid komt voort uit het feit dat de lidstaten fundamenteel verschillen. Ze hebben andere naoorlogse geschiedenissen, bestuurlijke tradities en kwaliteiten, politieke voorkeuren en waarden, zoals acceptatie van homoseksualiteit.

Hoe kunnen we lidstaten aanzetten tot hervormingen?

Ook economisch zijn de grote onderlinge verschillen gebleven. Toen vorig jaar de coronacrisis uitbrak, hadden slechts 7 van de 19 eurolanden hun staatsschuld op orde. De combinatie van blijvende werkloosheid en hoge staatsschulden geeft ook goed aan waarom de euro moeizaam functioneert: het merendeel van de eurolanden groeit onvoldoende. Lidstaten kunnen doorgaans goed bezuinigen. Hervormen, zodat de concurrentiekracht wordt versterkt, blijkt een stuk moeilijker. De zwakkere lidstaten hebben niet de bestuurlijke kwaliteit in huis om te zorgen dat zaken als wetgeving, arbeidsmarkten, onderwijs en infrastructuur op orde zijn.

Daarom stelde minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken recent aan een groep EU-experts de vraag: hoe kunnen we lidstaten aanzetten tot hervormingen? Dat de regering dit vraagt, tekent de ernst van de situatie. De euro heeft het punt bereikt dat Haagse beleidsmakers, altijd actief in de EU om Europees beleid te initiëren of bij te sturen, bijna niet meer weten hoe het verder moet.