Politieke elite is een tijdloos begrip en het ontstaan is onvermijdelijk. Maar de Europese elite is vervreemd van het gewone volk en moet dus worden vervangen door een nieuwe elite.
Meer van Afshin Ellian: ‘Hoe Pim Fortuyn net als Donald Trump de elite ontregelde’
De wankele status van de Europese elites begint een explosief thema te worden: gelijkheid, vrijheid en elite. Zij worden beproefd door massamigratie, terrorisme, islam, de toekomst van de EU en de economische vraagstukken. Ze zijn vervreemd van de gemeenschappen en ze tonen steeds vaker despotische trekjes. Arrogantie is kenmerkend voor een stervende elite. De crisis van de elite zegt misschien iets over de tijd waarin we leven.
Te veel gelijkheid zou tot anarchie kunnen leiden
Sinds het ontstaan van de politiek in het antieke Griekenland en Rome wordt met gelijkheid geworsteld. Grieken noemde dat isonomia. Er zijn altijd meer vragen dan antwoorden: waar begint en eindigt de gelijkheid? Jasper Doomen promoveerde in 2014 (Leiden) op dit thema. Hij schreef een analytisch proefschrift daarover: Freedom and Equality as Necessary Constituents of a Liberal Democratic State. Doomen betoogt dat de morele uitgangspunten veelal geen consistente verklaring bieden voor de mate waarin het gelijkheidsbeginsel wordt toegepast. Terecht wordt gesteld dat enige mate van gelijkheid en vrijheid, desnoods voor bepaalde groepen, een fundamenteel kenmerk van het begrip politiek is. Te veel gelijkheid zou tot anarchie kunnen leiden.
Elke politieke ordening, al dan niet een democratische ordening, hanteert een notie van gelijkheid. Welteverstaan de gelijkheid voor de wet. Zelfs het apartheidsbewind van Zuid-Afrika hanteerde een bepaalde notie van gelijkheid: de zwarte bevolking werd door het regime ongelijk behandeld, maar het gelijkheidsbeginsel werd volledig toegepast op de blanke bevolking. Het gelijkheidsbeginsel leidt regelmatig, onder welk type bewind dan ook, tot onrust. We willen immers meer gelijkheid, ook in de materiële zin, namelijk de gelijkschakeling van het welvaartsniveau. Dat leidt weer tot conflicten binnen de verschillende maatschappelijke groepen, maar ook tussen een deel van de bevolking en de overheid. Dit soort conflicten kan onheil met zich mee brengen. Gelijkheid is niet een onproblematisch politiek beginsel. Daarom wordt in de politiek gezocht naar de intermediaire ruimtes of personen.
Al bij de aanvang van de politiek in de westerse wereld ontstond een intermediaire groep van personen die een brug vormden tussen de regeerders en de regeerden. Maar daardoor tolereren we enige mate van ongelijkheid: de intermediaire groep krijgt een bijzondere status. De intermediaire groep moet immers boven de partijen staan, en daardoor moet over bijzondere privileges beschikken. Die groep heeft verschillende namen gehad in de geschiedenis: de aristocraten, de elites, enzovoort.
Ontstaan van een elite is onvermijdelijk
Zelfs een totalitaire tirannie zoals die van de Sovjet-Unie ontwikkelt op den duur een eigen elite. De reden dat een politieke ordening zonder elite moeizaam kan functioneren, ligt besloten in de logica van de politiek. Wanneer immers de regeerders rechtstreeks – dus zonder enige vorm van bemiddeling – tegenover de burgers of onderdanen komen te staan, kan dat tot onnodig geweld of onoplosbare conflicten leiden. Omdat er niets buiten deze twee groepen ligt, die de botsende belangen en motieven vanuit een semi-neutrale, rationele positie tot een verzoening kan brengen. De elite is dus een onderdeel van het begrip politiek, een problematisch onderdeel.
Het woord elite, afgeleid van de Latijnse woorden eligo, eligere betekent uitkiezen, of verkiezen. Daaruit is ook het woord electum en electus oftewel uitgekozen of verkozen is afgeleid. De elite wordt dus uitgekozen, verkozen. Wie verkiest de elite? Nooit en te nimmer worden er verkiezingen gehouden voor het aanwijzen van de leden van de elite. Sterker nog, niet één groep maar diverse groepen of individuen vormen de elite. In de premoderne tijden werden meestal de elites aangewezen door regeerders. Maar in de democratie hebben de belangrijkste elitaire personen hun status slechts te danken aan hun verdiensten. Hier ontstaat een spanningsveld tussen een groep van mensen die zichzelf buiten het gelijkheidsbeginsel plaatst, en de rest.
Interview met Dries van Agt: ‘Laat de elites het volk leiden’
Elite die het volk veracht, is geen elite meer
Een elite kan zichzelf handhaven wanneer ze de verbinding met het volk en de regeerders constant in stand kunnen houden. De elite die het volk veracht, is geen elite meer. Na de Tweede Wereldoorlog was de Europese elite in staat om op talloze manieren het volk en de regeerders met elkaar te verzoenen. Maar ze waren ook in staat om redelijkheid aan te brengen in vastgelopen conflicten. De elite bestond niet alleen uit de mensen van kapitaal, maar het bestond voornamelijk uit de mensen met het geestelijke kapitaal of vermogen. Deze elite ontwikkelde ideeën over instituties, over wetten, over economische vraagstukken over de internationale betrekkingen en over Europa.
Maar nu blijkt dat de elites niet langer hun taken kunnen vervullen, omdat ze vervreemd zijn van de gewone mensen, het volk op straat. Dit is een voorbode van een grote maatschappelijke verandering. De dood van de elite kondigt meestal de maatschappelijke transformatie aan. Als deze transformatie met wijsheid en ook kracht gebeurt, ontstaat een nieuwe elite: het herstel van het natuurlijke evenwicht in de politiek. Daarna vangt weer de stabiliteit aan. De stabiliteit is een tijdelijk fenomeen: niets is oneindig duurzaam.
Europese landen staan nu aan de vooravond van een grote transformatie. In deze transitieperiode kunnen ongelukken gebeuren. Er bestaat immers geen garantie dat een transitie vreedzaam verloopt.
De Europese elites horen alleen zichzelf: de jammerklachten over de verloren glorie. Tijd voor de nieuwe Europese elite.