Na jaren van overleg zijn de lidstaten van de Wereldgezondheidsorganisatie het eens geworden over een nieuw pandemieverdrag. Nederland onthield zich als een van de weinige landen van stemming, de Verenigde Staten doen helemaal niet meer mee.
Tijdens de 78ste Wereldgezondheidsvergadering (World Health Assembly, WHA) van de Wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization, WHO) die loopt van 19 tot en met 27 mei in Genève, Zwitserland, werden de lidstaten het eens over het pandemieverdrag: 124 delegaties stemden voor, 0 tegen en 11 onthielden zich van stemming. Tot die 11 behoort Nederland.
Wat regelt het WHO-pandemieverdrag precies?
Het verdrag is een internationaal akkoord dat de wereld beter moet voorbereiden op toekomstige pandemieën. Het richt zich op het versterken van wereldwijde samenwerking op het gebied van preventie, paraatheid en respons bij pandemieën.
De roep om zo’n verdrag komt voort uit lessen van de coronapandemie. Toen duurde het lang voor informatie over het virus breed werd gedeeld. Landen kozen veelal hun eigen strategie en stemden maatregelen als inreisbeperkingen slecht op elkaar af.
Bovendien ontstond er een bittere strijd om de beperkte voorraden vaccins, die ertoe leidde dat sommige landen veel eerder en grootschaliger konden beginnen met vaccineren.
Concrete afspraken over vaccins en samenwerking
Belangrijke onderdelen van het verdrag om dat te verbeteren zijn onder meer:
- Verbetering van internationale samenwerking en coördinatie.
- Versterking van regionale, nationale en mondiale capaciteiten en veerkracht.
- Verbetering van waarschuwingssystemen, gegevensdeling en onderzoek.
- Bevordering van eerlijke toegang tot medische producten zoals vaccins, geneesmiddelen en diagnostiek.
Twijfel en verdeeldheid over pandemieverdrag blijft bestaan
Ondanks de eensgezindheid dezer dagen in Genève – waar de WHO zetelt – blijft er veel kritiek op het verdrag. Aan de ene kant zijn er critici die vrezen dat de WHO zich allerlei nationale bevoegdheden toe-eigent en lockdowns kan afkondigen of vaccinatiepaspoorten verplicht kan stellen.
Ook is lang niet iedereen voorstander van het principe dat je vaccins eerlijk over de wereld zou moeten verdelen. Zij zien meer in het verdedigen van nationale belangen dan in wereldwijde solidariteit. Die kritiek klinkt onder meer uit het Verenigd Koninkrijk en de landen die zich onthielden van stemming, zoals Slowakije.
Waarom Nederland zich van stemming onthield
De vrees voor verlies van nationale zeggenschap lijkt ongegrond. Nationale overheden behouden hun soevereiniteit in gezondheidszaken. Het verdrag bevestigt expliciet dat de WHO nationale regeringen niet kan dwingen tot specifieke beleidsmaatregelen zoals lockdowns of vaccinatiecampagnes.
Volksgezondheidsmaatregelen blijven de verantwoordelijkheid van individuele landen.
Maar ook voorstanders van het verdrag zijn lang niet allemaal tevreden. Zij vinden veel van de afspraken te vrijblijvend en vrezen dat als er nood uitbreekt, het verdrag veel te weinig en te slappe mechanismen biedt om een volgende crisis effectief te bestrijden.
Nederland remt pandemieverdrag af vanuit binnenlandse politiek
Nederland is een van de critici. Volgens minister Fleur Agema (PVV) van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is dat conform de wens van de Tweede Kamer, maar VVD en D66 hebben – kennelijk toch verrast – meteen in een brief om tekst en uitleg gevraagd.
Naast Nederland en het al genoemde Slowakije onthielden onder meer Polen, Italië, Israël, Iran en Rusland zich van stemming.
Onder het vorige kabinet zou Nederland zeker voor hebben gestemd. Maar coalitiepartijen als PVV en BBB hebben ernstige bedenkingen, vooral uit vrees voor verlies van soevereiniteit.
Agema (PVV) sprak zich als Kamerlid fel uit tegen zo’n verdrag, minister Mona Keijzer (BBB) moest opstappen uit het demissionaire kabinet-Rutte IV vanwege haar openlijke kritiek op de corona-aanpak.
Agema heeft al eerder verklaard dat het parlement het laatste woord moet hebben over toetreding tot een pandemieverdrag. Met deze stemming is dan ook nog geen bindend verdrag tot stand gekomen.
Ondertekening WHO-verdrag volgt pas na bijlage en goedkeuring
De lidstaten van de WHO gaan de komende 12 tot 24 maanden werken aan een bijlage die nog bij het verdrag moet komen. Pas daarna zal het voor ondertekening worden voorgelegd aan de landen.
Zelfs als de definitieve tekst klaar is, zal Nederland pas aan het verdrag gebonden zijn als het parlement daar expliciet mee instemt en de regering machtigt om toe te treden. Tot die tijd zijn er geen verplichtingen.
Minister Agema heeft toegezegd de definitieve verdragstekst, inclusief de nog op te stellen bijlage, uitdrukkelijk ter goedkeuring aan het parlement voor te leggen, in lijn met wat eerder met de Tweede Kamer is afgesproken.
Verenigde Staten keren WHO de rug toe onder Trump
De Verenigde Staten nemen momenteel helemaal niet deel aan het pandemieverdrag van de WHO.
Op 20 januari 2025 ondertekende president Donald Trump een uitvoerend bevel (Executive Order 14155) waarin het proces werd begonnen om de Verenigde Staten opnieuw terug te trekken uit de WHO. De uittreding wordt formeel van kracht op 21 januari 2026, aangezien het een jaar duurt voordat de terugtrekking officieel is.
Als gevolg van deze beslissing hebben Amerikaanse functionarissen niet deelgenomen aan de laatste onderhandelingsrondes over het verdrag en zullen zij het naar verwachting niet ondertekenen.
Dit betekent dat de Amerikanen niet gebonden zullen zijn aan de bepalingen van het verdrag, waaronder afspraken over het delen van gegevens, toegang tot vaccins en andere gezondheidsproducten, en gezamenlijke acties bij toekomstige pandemieën.
Robert F. Kennedy jr. voert campagne tegen WHO op X
De Amerikaanse minister van Volksgezondheid, Robert F. Kennedy junior, verspreidde dinsdag via X nog eens boodschap waarin hij de Amerikaanse aanpak verdedigt. Hij herhaalt nog maar eens de onbewezen theorie dat de WHO heeft meegewerkt aan het verborgen houden van een laboratoriumlek als oorzaak van de pandemie. Kennedy zei onder andere:
- ‘De WHO is verstrikt geraakt in bureaucratische rompslomp, vastgeroeste paradigma’s, belangenconflicten en internationale machtspolitiek.’
- ‘Dit werd allemaal duidelijk tijdens de covid-pandemie, toen de WHO, onder druk van China, op cruciale momenten rapporten over de overdracht van mens op mens onderdrukte en vervolgens met China samenwerkte om de fictie te verspreiden dat covid afkomstig was van vleermuizen of schubdieren in plaats van door de Chinese overheid gesubsidieerd onderzoek in een biolab in Wuhan.’
- ‘Ik roep de gezondheidsministers van de wereld en de WHO op om onze terugtrekking uit de organisatie te zien als een wake-upcall. We hebben al contact gehad met gelijkgestemde landen en moedigen anderen aan om zich bij ons aan te sluiten.’
Samenwerken blijft beter dan geen samenwerking
Kennedy’s aantijgingen over de bron van de pandemie zijn op drijfzand gebaseerd en een slechte reden om de WHO de rug toe te keren. Maar hij heeft zeker een punt wanneer hij stelt dat de WHO een stroperige, bureaucratische moloch is die niet erg efficiënt opereert.
Dat weerspreekt trouwens ook het beeld dat de WHO heel slinks allerlei nationale bevoegdheden naar zich toetrekt. Het is niet erg aannemelijk dat zo’n inefficiënte, tandeloze club daartoe in staat zou zijn.
Ook zetten de Verenigde Staten terecht vraagtekens bij de groeiende invloed van China binnen de WHO, terwijl het land veel minder bijdraagt dan de Amerikanen.
WHO imperfect, maar samenwerking blijft noodzakelijk
Het is de vraag of dat de WHO valt aan te rekenen. China verzuimde in de begindagen van de pandemie snel en transparant te communiceren over het virus en heeft later het onafhankelijke onderzoek naar de oorsprong ervan danig gefrustreerd.
De WHO heeft langs diplomatieke weg geprobeerd, zo goed en zo kwaad als het ging, de benodigde informatie te krijgen, in de wetenschap dat je ook in de toekomst nog met de Chinezen te maken zult hebben.
De Verenigde Staten lijken de WHO helemaal te hebben opgegeven, Nederland remt vooral af, om tegemoet te komen aan twijfel bij de achterban. De WHO is verre van perfect, maar nog altijd een betere optie dan helemaal niet samenwerken in de wereldwijde bestrijding van infectieziekten.
Schrijf u in voor onze ochtendnieuwsbrief
Abonneer u op de gratis nieuwsbrief EW Ochtend en start de dag scherp met de belangrijkste artikelen over politiek, economie en buitenland.
