De feiten: Gentherapie redt baby met zeldzame stofwisselingsziekte
Bron: The NEJM, The Guardian, de VolkskrantEen baby met een uiterst zeldzame stofwisselingsziekte is behandeld met een op maat gemaakte gentherapie. Artsen, onder leiding van Kiran Musunuru, van het Amerikaanse Children’s Hospital Philadelphia ontwikkelden het medicijn in slechts zes maanden tijd.
De baby in kwestie heet KJ Muldoon en werd ruim negen maanden geleden geboren met CPS1-deficiëntie, een zeer zeldzame stofwisselingsziekte waarbij het lichaam afvalstoffen uit eiwitten niet goed kan afbreken. Volgens The New York Times wordt slechts 1 op de 1,3 miljoen kinderen ermee geboren.
Wat is CPS1-deficiëntie en hoe werkt het?
Normaal gesproken zet het lichaam stikstof uit eiwitten om in ureum, dat via de urine wordt afgevoerd. Bij CPS1-deficiëntie werkt een belangrijk enzym (CPS1) – dat uitsluitend in de levercellen voorkomt – in die omzetting niet goed. Daardoor hoopt de stof ammoniak zich in schadelijke hoeveelheden op in het bloed.
De helft van de kinderen met de aangeboren aandoening overlijdt binnen een week. De andere helft moet leven op een eiwitbeperkend dieet en medicijnen slikken die ammoniak uit het lichaam verwijderen.
Vaak dienen patiënten op latere leeftijd een levertransplantatie te ondergaan, want het is de lever waar het misgaat. De ziekte gaat ook meestal gepaard met een geestelijke en lichamelijke ontwikkelingsachterstand.
Gentherapie herstelt DNA met precisie
CPS1-deficiëntie wordt veroorzaakt door één verkeerde bouwsteen of ‘DNA-letter’. DNA is opgebouwd uit adenine (A), cytosine (C), guanine (G) en thymine (T). De volgorde van deze letters vormt iemands unieke genetische code.
Dankzij een nieuwe genetische techniek konden de Amerikaanse artsen de verkeerde DNA-letter omzetten in een andere. Daardoor kunnen de levercellen weer CPS1-enzymen aanmaken die wél ammoniak verwerken.
KJ Muldoon heeft inmiddels al drie keer een behandeling ondergaan met het nieuwe medicijn, dat via een infuus werd toegediend. Het jongetje kan nu net zoveel eiwitten eten als een gezond leeftijdgenootje en zijn anti-ammoniak-medicatie is gehalveerd.
Of KJ helemaal kan stoppen met het slikken van deze medicijnen is nog niet bekend. Ook durven de artsen nog niet te zeggen of een levertransplantatie hem op latere leeftijd bespaard zal blijven.
Wie zegt wat over gentherapie?
Bron: de Volkskrant, The NEJM, The Guardian, New York Times- ‘Wat ze hier hebben gedaan, is echt waanzinnig,’ zegt hoogleraar metabole ziekten Sabine Fuchs (UMC Utrecht) tegen de Volkskrant.
- ‘De methode is, wat mij betreft, een van de meest ingrijpende technologieën die er bestaan. Zij kan de gezondheidszorg echt veranderen,’ schrijft Peter Marks, voormalig hoofd gentherapie van de FDA, in een editorial in The New England Journal of Medicine.
- ‘Hoewel dit een zeer specifieke aanpak was, deels ingegeven door de verwoestende aard van de ziekte, vormt het een mijlpaal die aantoont dat dit soort therapieën nu werkelijkheid zijn,’ zegt Miguel Ángel Moreno-Mateos, een geneticus aan de Pablo de Olavide Universiteit in Sevilla, tegen The Guardian.
- ‘We zeiden tegen elkaar: dit is het belangrijkste dat we ooit hebben gedaan,’ zegt Fyodor Urnov, een geneticus die betrokken was bij de ontwikkeling van de gentherapie, tegen The New York Times.
- ‘Gentherapie brengt hoop voor de medische toekomst, kan bijdragen aan een betere kwaliteit van leven,’ zei medisch ethicus Isabelle Pirson eerder tegen EW.
EW's visie: Waarom gentherapie ondanks bezwaren dé medische toekomst is
Door: Laurien Onderwater, redacteur wetenschapGentherapie leidt al jaren tot indrukwekkende resultaten. Een voorbeeld is de bloedaandoening hemofilie B. Bij mensen met deze ziekte werkt de bloedstolling onvoldoende, waardoor een onschuldig wondje eindeloos kan blijven bloeden.
Van symptoombestrijding naar genezing met gentherapie
Hemofiliepatiënten moeten zich daarom geregeld laten injecteren met zogeheten stollingsfactoren. Zo houden ze de ziekte in bedwang, maar echt beter worden ze niet. Dankzij gentherapie is wél sprake van genezing.
Gentherapie kan op verschillende manieren worden uitgevoerd. In sommige gevallen wordt een defect stukje DNA onleesbaar gemaakt door dit ‘af te plakken’. Het DNA dat een bepaalde ziekte veroorzaakte, wordt daarmee uitgeschakeld. Zo kunnen artsen de ziekte van Huntington behandelen, een erfelijke hersenaandoening.
In andere gevallen wordt een nieuwe variant van het defecte gen die wél werkt ingebracht in de cellen van de patiënt. Het goedwerkende gen neemt de taken van het defecte gen over.
Repareren van DNA in het lichaam is uniek
Maar wat artsen nu bij KJ Maldoon hebben gedaan, is een gen ín het lichaam repareren. En dat is nog nooit eerder gelukt.
KJ’s DNA is als het ware herschreven, waardoor zijn kwaliteit van leven aanzienlijk is verbeterd. Hij eet goed, groeit goed en mag binnenkort eindelijk naar huis.
Dat wetenschappers wereldwijd de behandeling van het baby’tje een medische mijlpaal noemen, is dan ook terecht.
Designerbaby’s roepen ethische vragen op
Toch zorgt de revolutionaire therapie ook voor de nodige bezwaren. Te beginnen met de prijs. De behandeling van KJ is uitgevoerd tegen de kostprijs, omdat de fabrikanten en onderzoekers wilden laten zien wat hun technologie kan. Maar omdat elke gentherapie gepersonaliseerd is, lopen de kosten al snel in de miljoenen.
Daarnaast is er nog het ethische vraagstuk. Kan de technologie in de toekomst worden gebruikt voor niet-medische verbeteringen, zoals van intelligentie of uiterlijk? Waar ligt de grens?
In 2018 veroorzaakte de Chinese wetenschapper He Jiankui wereldwijde opschudding door bekend te maken dat hij het DNA van menselijke embryo’s had aangepast om ze resistent te maken tegen hiv.
De wijzigingen die hij aanbracht in de embryo’s zijn permanent en worden dus doorgegeven aan volgende generaties.
Het experiment leidde tot de geboorte van de eerste genetisch gemodificeerde baby’s ter wereld — en tot een gevangenisstraf van drie jaar voor Jiankui. Hij werd veroordeeld omdat hij een experimentele techniek toepaste die nog onvoldoende was getest, zonder dat er een dringende medische noodzaak was.
Duidelijke grenzen nodig voor genetische toepassingen
De grens is vrij duidelijk: gentherapie mag niet worden gebruikt zonder medische noodzaak om zogeheten designerbaby’s te ‘creëren’. Ook mogen de genetische aanpassingen die in een kind of volwassene zijn gedaan, niet overdraagbaar zijn op volgende generaties. Daar is bij KJ geen sprake van: zijn DNA is alleen gerepareerd in de lever.
Toch blijft het lastig wanneer iets als een medische noodzaak wordt bestempeld en wanneer het puur cosmetisch is. Daar denkt een land als China bijvoorbeeld anders over dan Nederland.
Kortom, nog genoeg discussies te voeren. Maar het staat buiten kijf dat de Amerikaanse artsen hier iets revolutionairs hebben gedaan en dat gentherapie de kwaliteit van leven van miljoenen mensen wereldwijd aanzienlijk kan verbeteren.
Verdere verdieping: Wetenschap onder vuur, Trumps impact op gentherapie
Bron: The NEJM, New York TimesDe gentherapie van KJ, en de wereldwijde media-aandacht die de behandeling krijgt, zijn ook impliciete kritiek op de regering-Trump.
De Amerikaanse president voert sinds zijn aantreden een aanval op de wetenschap. Onderwerpen die hem niet bevallen, waaronder gentherapie, worden geschrapt en kunnen publieke financiering wel vergeten.
Alleen al in de Verenigde Staten lijden meer dan 30 miljoen mensen aan zeldzame genetische aandoeningen, schrijft The New York Times. De meeste zijn zó zeldzaam dat er nauwelijks een farmaceut wil investeren in ontwikkeling van een gentherapie die slechts een handjevol patiënten nodig heeft.
Behandeling KJ toont waarde van publiek onderzoek
De behandeling van KJ – gebaseerd op decennia van door de overheid gefinancierd onderzoek – is in slechts zes maanden gemaakt en goedgekeurd door de Amerikaanse voedsel- en medicijnautoriteit FDA, terwijl dat proces gewoonlijk jaren duurt.
De therapie laat farmaceutische bedrijven inzien dat het mogelijk is gepersonaliseerde behandelingen te ontwikkelen zonder jaren van duur ontwikkel- en testwerk.
‘De gevolgen van deze behandeling reiken veel verder dan alleen de behandeling van KJ,’ schrijft Peter Marks, tot voor kort een topfunctionaris bij de FDA die toezicht hield op gentherapie, in The New England Journal of Medicine. Hij trad onlangs af uit protest tegen de benoeming van Robert F. Kennedy Jr., de huidige minister van Volksgezondheid, en een antivaccin-activist.
Ons DNA heeft steeds minder geheimen: hoe komt dat?