Het spoor dat wordt geliefd én gehaat. De Britse spoorwegen bestaan tweehonderd jaar. Labour neemt zich voor de British Railways weer great maken, maar het echte werk aan het spoor wordt verricht door treinliefhebbers en vrijwilligers. Dat blijkt uit een driedaagse reis in het gebied waar de spoorwegrevolutie begon.
Het is zaterdagochtend 8.42 uur wanneer de ‘spooktrein’ arriveert bij Denton, met 54 passagiers per jaar het stilste station van Groot-Brittannië. Er klinkt geen omroepstem. Noch is er een vertrekbord. Een kaartautomaat ontbreekt. Wie deze trein wil nemen, moet even zwaaien naar de machinist. Wie hem mist, moet een week wachten op de volgende stoptrein op het spoor tussen Stalybridge en Stockport, net ten zuiden van Manchester.
Deze trein is een parliamentary service. Eén dienst per week is het wettelijk minimum om een traject open te houden. Voor sluiting is wetgeving nodig, wat duurder is dan het opheffen van de lijn. ‘Dat is alleen mogelijk in Engeland,’ zegt de jonge Tom Irvin met een lach. Hij is de enige andere passagier die instapt.
Op het volgende station, Reddish South, wacht een ontvangstcomité me op: acht leden van de Friends of Reddish South and Denton Stations. De vriendengroep houdt beide stations schoon, verzorgt de planten en strijdt voor de terugkeer van de dagelijkse dienstregeling, die begin jaren negentig kwam te vervallen.
‘Er is behoefte aan treinen naar Manchester,’ zegt voorzitter Kim Burrows (67). ‘De burgemeester van Manchester steunt ons, maar het ministerie van Transport hebben we nog niet kunnen overtuigen.
Great British Railways
Onze regering wil de spoorwegen weer great maken. Laat ze beginnen met Denton.’ Het idee voor de Great British Railways valt samen met de tweehonderdste verjaardag van het Britse spoor, het oudste ter wereld. Op 27 september 1825 reed de eerste stoomlocomotief, met goederen en enkele passagiers, van Darlington naar Stockton, in het noordoosten.
Vijf jaar later volgde de eerste echte passagierstrein. The Rocket ging van havenstad Liverpool naar textielstad Manchester, de wieg van de industriële revolutie. Net als met hun National Health Service, de gratis gezondheidszorg, koesteren de eilandbewoners een haat-liefde-verhouding met hun spoorwegen.
Die liefde zit verankerd in de cultuur. Kinderen groeien op met de tekenfilm Thomas the Tank Engine, smullen van de avonturen van The Railway Children en raken betoverd door The Hogwarts Express die Harry Potter naar de tovenaarsopleiding brengt.
Bron van frustratie
Tegelijk zijn ze een bron van frustratie. Vóór de privatisering in 1996 waren de treinen vies en verouderd. Nadat de regering van John Major de spoorwegen had toevertrouwd aan de vrije markt, kwamen er meer investeringen. Maar dat had een prijs: de Britse treinkaartjes zijn de duurste van Europa, een variant op de Great Train Robbery. Stakingen en vertragingen komen geregeld voor.
Nu wil de regering de concessies onderbrengen in de Great British Railways. De drie Londense kopstations die naar het noorden leiden, tonen de twee gezichten van British Rail. Op King’s Cross, strak gerenoveerd door architect Norman Foster, staat dagelijks een rij voor het denkbeeldige spoor 9¾ uit de Potter-romans.
Naast King’s Cross staat het neoklassieke St Pancras, met een beeld van de man die dit station van de sloophamer redde: John Betjeman. De herwaardering van victoriaans erfgoed kwam te laat voor Euston, iets verderop.
Langs zwervers en pishoekjes
Wie naar grote steden als Birmingham, Liverpool, Manchester en Glasgow treint, moet zich een weg banen langs de zwervers, pishoekjes en de afzettingen voor de aanleg van de hogesnelheidslijn die op zijn vroegst in 2039 op Euston zal arriveren – als dat al gaat gebeuren. Het doet denken aan Utrecht Centraal Station, maar dan vóór de renovatie.
In de hal staan normaal gesproken honderden passagiers te turen naar de vertrekborden, wachtend om een eindsprint te maken naar het juiste perron. Het ironische is dat het Britse spoor eigenlijk al genationaliseerd is, aangezien de meeste treinen in bezit zijn van Europese overheden.
Zo is Trenitalia de eigenaar van Avanti West Coast, de concessiehouder die me in ruim 2 uur voor 133 euro naar Manchester vervoert. De reis is comfortabel, al is de wifi belabberd en zijn er overdreven veel veiligheidsmededelingen. Daarvan is ‘See it, Say it, Sorted’ door The Times omschreven als ‘de effectiefste oorwurm’.
Mismanagement en bezwaren van omwonenden
De tweede hogesnelheidslijn, aangekondigd in 2009, had de reistijd met een half uur moeten verkorten. Manchester moest het hart worden van een landelijk netwerk van supersnelle treinen. Maar door mismanagement en bezwaren van omwonenden kwamen de kosten in de buurt van de 100 miljard pond.
Nu is de lijn gekortwiekt, zoals de ridder uit Monty Python and the Holy Grail die al zijn ledematen afgehakt zag. Wat rest, is een romp tussen Londen en Birmingham. Met 17 minuten vertraging, wat omgerekend 16,56 euro aan compensatie oplevert, stap ik over op de diesel naar Barrow, die voor een deel langs de Ierse Zee rijdt.
Waar in Nederland spoorlijnen naar de kust gaan, lopen ze er in Groot-Brittannië vaak langs, wat prachtige uitzichten oplevert. Maar ook risico’s. Begin 2014 kon graafschap Cornwall maandenlang niet met de trein worden bereikt doordat het spoor bij het idyllische Dawlish door orkaan Ciaran was weggespoeld.
Het station als decor
Mijn bestemming is Carnforth, het station waar tachtig jaar geleden Brief Encounter werd opgenomen, een speelfilm over twee getrouwde vreemden die na een toevallige ontmoeting in een restauratie van het fictieve Milford Junction een korte maar intense emotionele affaire beginnen.
Aanvankelijk was Watford aangewezen als decor, maar uit vrees voor de Luftwaffe wilde het ministerie van Oorlog dat de opnamen zich zo ver mogelijk van de hoofdstad zouden afspelen.
In de tot mini-bioscoop omgebouwde wachtruimte, onderdeel van het Carnforth Heritage Centre, zitten de toeristen David en Karen (beiden in de vijftig) te kijken naar de hartverscheurende perronscène waar de geliefden voorgoed afscheid nemen, begeleid door Rachmaninovs tweede pianoconcert.
De trein romantisch? Tegenwoordig is het eerder een hindernisbaan
‘Zo moeten onze ouders er vroeger bij hebben gezeten,’ zegt Karen. ‘Dat was de tijd waarin reizen met de trein iets romantisch was. Tegenwoordig is het eerder een hindernisbaan.’
Vrijwilliger Robin Brogden staat bij zijn twee modelspoorlijnen. ‘Ik heb mijn hele leven op het spoor gewerkt,’ zegt de zeventiger, ‘en ik kon er na de pensionering geen afscheid van nemen.’
De stationsrestauratie
Hij toont de stationsrestauratie, waar een beeld van oorlogspremier Winston Churchill staat, en het perron waar de grote klok uit de film node ontbreekt. ‘De klok werd vier jaar terug door een miljonair gekocht om te restaureren. Hij stierf en nu vraagt zijn zoon geld voor teruggave. Geld dat we niet hebben.’
Wanneer hij verneemt dat Liverpool mijn volgende stop is, valt Brogden in zijn oude rol: ‘16.03 uur. Overstappen in Lancaster en Preston.’ Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Op Lancaster staan de seinen op rood. Kapotte bovenleiding.
Er worden bussen geregeld die nooit arriveren. Passagiers blijven kalm. ‘Het is een mooie reis,’ zegt Margaret, die vanuit het Schotse Motherwell op weg is naar haar dochter in Londen. ‘Maar er gaat vaak iets mis op dit traject. Het went.
’Na zonsondergang komen de zenuwen. ‘Als je de laatste trein naar Liverpool mist, betalen we een taxi voor je,’ belooft de perronwacht. Of de rekening naar de vervoerder of naar spoorbeheerder Network Rail gaat, dat mogen juristen gaan uitvechten.
We bestuurden ooit een wereldrijk, nu kunnen we geen treinen laten rijden
Wanneer een grote vogel vertraging veroorzaakt, ligt de schuld bij de netbeheerder, bij een kleine vogel is de vervoerder verantwoordelijk. Dat heeft geleid tot discussies of een fazant een grote of een kleine vogel is. Na een oponthoud van 5 uur komt er beweging in het treinverkeer.
In Liverpool vertrok de eerste trein
‘We bestuurden ooit een wereldrijk, nu kunnen we geen treinen laten rijden,’ zegt Toby, een Liverpudlian. Hij lacht erbij. Liverpool is de plek waar de eerste trein vertrok, aanschouwd door sceptische plattelandsbewoners.
Het is ook de stad waar politicus William Huskisson de eerste persoon werd die door de trein van George Stephenson, ‘Vader van de Spoorwegen’, werd doodgereden. Een dochteronderneming van de Nederlandse Spoorwegen, Merseyrail, laat tegenwoordig de treinen rijden in de stad van Arne Slot.
Forensenstation Maghull won in 2024 de ‘World Cup of Stations’. Deze eer heeft het deels te danken aan Doreen Bird en haar zoon Darren, een hovenier. ‘Het begon twintig jaar terug met het oppikken van zwerfvuil,’ zegt de vrijwilliger. ‘En nu hebben we een prijzenkast.’
Vitrine vol onderscheidingen
Bij het loket staat een vitrine vol met onderscheidingen. Er is zo veel groen dat Maghull in een tuinengids staat. De wachtkamer is behangen met spoorweg-schilderijen en er is een gedenkplaat voor local hero Frank Hornby, de ‘Vader van de Modelspoorlijnen’.
Met een glas-in-loodraam wordt de oprichter van Maghull Station Volunteers geëerd. ‘We hebben bezoek gehad van Michael Portillo,’ zegt Doreen. ‘Dat is een voormalige minister die een tweede carrière begon als presentator van de serie Great Railway Journeys.’ Portillo maakte de reizen op basis van Bradshaw’s, een victoriaans spoorboekje annex reisgids.
Dankzij de serie kreeg deze spoorwegbijbel van George Brad-shaw een facsimile-uitgave. Hij omschreef mijn volgende halte als volgt: ‘Denton. 3.335 inwoners. Telegraafstation in Stockport, 3,5 mijl. Hier zijn diverse hoedenfabrieken. In de omgeving is Denton Hall, de oude zetel van de Hollands.’
De fabrieken zijn verdwenen
Inmiddels zijn de fabrieken verdwenen, net als het landgoed. Denton ligt in de oksel van snelwegen die na de oorlog werden aangelegd en de spoorwegen zouden wegconcurreren, zoals het spoor dat eens deed met de waterwegen. De 180 jaar oude lijn ontsnapte in de jaren zestig nipt aan de ‘Bijl van Beeching’.
In opdracht van de Conservatieve regering had topambtenaar Richard Beeching de opdracht gekregen onrendabele spoorlijnen te sluiten. Eenderde van het netwerk verdween, inclusief 2.363 stations. Sluiting was bijna ook het lot geweest van The East Lancashire Railway, een zogeheten heritage line, die ten noorden van Manchester van Heywood via Bury naar Rawtenstall loopt.
Wanneer ik op station Bury Bolton Street arriveer, zijn er voorbereidingen aan de gang voor een bruiloft op het perron, waarna het hele gezelschap met een klassieke Pullman-trein een culinaire reis door de Irwell Valley zal maken, voortgetrokken door een victoriaanse stoomlocomotief.
Torenhoge energiekosten
De 18 kilometer lange ‘erfgoedlijn’ trekt dagjesmensen. ‘We willen de lijn uitbreiden en hopen meer gewone reizigers te vervoeren,’ zegt voorzitter Mike Kelly (75). Het zijn financieel gezien lastige tijden, door de torenhoge energiekosten en de prijs van steenkool.
‘We kregen de steenkolen uit de eigen mijnen,’ legt de oud-gemeentesecretaris uit. ‘Maar vanwege het Britse klimaatbeleid is dat niet meer mogelijk. Nu importeren we drie keer zo dure kolen uit Colombia en Kazachstan.’ Dat is ironisch, want het waren de kolen die de lijn in 1968 hebben gered. Het vervoer daarvan betekende dat de rails bleven liggen.
In 1972 begon de campagne van treinliefhebbers om de lijn te heropenen voor passagierstreinen. Als landmeter speelde Mike Hamilton een cruciale rol bij de onderhandelingen, die twaalf jaar duurden.
Het was een taaie strijd met de spoorbazen
Nu loopt de 76-jarige, een van de zevenhonderd vrijwilligers, met een vuilniszak door de coupé. Gekleed als een Engelse heer. ‘Het was een taaie strijd met de spoorbazen,’ zo kijkt hij tijdens een lunch van een pastei met gestampte erwten terug.
‘Maar uiteindelijk won de liefde van gewone mensen voor hun treinen.’ Nadat de trein met een spoor van rookwolken door de valleien is getrokken, toegezwaaid door wandelaars, rijdt hij piepend het station binnen. Dan volgt het mooiste, bijna verdwenen ritueel op de eilanden: de hand uit het schuifraam steken om de deur van buiten te openen.
Een bekroning op een reis langs de stille helden van het Britse spoor.