De uitkomst van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne is ongewis, evenals het uiteindelijke lot van Poetin. Maar er hangt een dreigende wolk boven het huidige Rusland, schrijft Pieter Waterdrinker: een nieuwe Tijd der Troebelen.
Wat gebeurde er in Rusland tussen 1598 en 1613? Ik zal het u niet kwalijk nemen als u dit niet meteen paraat hebt, maar toen heerste de zogeheten Tijd der Troebelen. Zou de Smoetnoje Vremja, zoals deze periode in het Russisch heet, op een dag in het internationale vocabulaire net zo vanzelfsprekend zijn als perestroika (verbouwing) en glasnost (openheid), begrippen uit het Gorbatsjov-tijdperk?
Het enige scenario voor Rusland is nog altijd dat er geen scenario’s zijn. Maar terwijl Oekraïne met zijn begonnen offensief tegen de Russen op dit moment vecht voor zijn fysieke overleven als soevereine natie, kunnen we in de mist van miljoenen vraagtekens over de uiteindelijke afloop toch wel dit zeggen: Rusland staat mogelijk aan de vooravond van een nieuwe Tijd der Troebelen.
Een tijdperk waarin het land van 140 miljoen inwoners – na Poetin – dreigt weg te zinken in nóg grotere wetteloosheid, met rivaliserende politieke en militaire clans, ineenstorting van de staatsstructuren, separatisme in deelrepublieken. Want wat de uitkomst van de invasie in Oekraïne ook moge zijn: de interne verdeeldheid in Rusland achter de in stand gehouden façade van eenheid in het Kremlin groeit.
Op de hoogte blijven van de laatste verhalen, achtergronden en opinies van de redactie van EW?
Meld u dan nu aan voor onze nieuwsbrieven.
De eerste Tijd der Troebelen mondde uit in de Romanov-dynastie
De eerste Tijd der Troebelen was het gevolg van de dood van tsaar Ivan de Verschrikkelijke. Na vijftien jaar van oorlog, hongersnood, intriges en opstanden kozen de bojaren in 1613 de eerste tsaar uit het geslacht der Romanovs. Een dynastie die tot aan de bolsjewistische revolutie in 1917 aan de macht zou blijven. Dat revolutiejaar 1917 was het gevolg van de tweede Tijd der Troebelen, die al eerder was begonnen toen soldaten berooid en gedesillusioneerd terugkeerden van het front in de Eerste Wereldoorlog. Deze duurde grofweg tot 1922, toen Lenin het militaire verzet van de Witten in de burgeroorlog had verslagen.
Het scheelde niet veel of president Boris Jeltsin had in 1993, toen hij het hem vijandig gezinde parlement letterlijk liet wegschieten, de kersverse Russische natie in een derde Tijd der Troebelen gestort.
Poetins strategie is die van het aloude verdeel en heers. Zorg dat je omringd wordt door verschillende rivaliserende clans, blijf zelf uit de vuurlinie. Volgens de Russische traditie mag er kritiek worden geleverd op iedereen rond Poetin (‘de slechte bojaren’) maar moet Poetin zelf (‘de goede tsaar’) buiten schot blijven. Zijn kleptocratische coterie van loyale oligarchen, bankiers en hoge ambtenaren speelt dit spel al twintig jaar mee. Wat Oekraïne betreft, lijkt hun lot verbonden met dat van de top in het Kremlin: het is de zege of de ondergang.
Het fenomeen Prigozjin heeft de ongeschreven regel om de tsaar buiten schot te laten onlangs voor het eerst overtreden. Al maanden klaagt deze baas van de Wagner Groep dat zijn huurlingenleger door Moskou in de steek wordt gelaten. In bandietentaal haalde deze bandiet meermaals uit naar minister van Defensie Sergej Shoigoe en opperbevelhebber Valeri Gerasimov. ‘Sjojgoe! Gerasimov! Waar is de munitie? Kijk dan naar ze, schoften!’ fulmineerde hij in één van zijn vele filmpjes op sociale media te midden van de zakken met lijken, gevallen in de nog altijd voortdurende slag bij Bachmoet.
Huurlingenbaas Prigozjin daagt Poetin nu rechtstreeks uit
Vorige week daagde Prigozjin de bijna ‘goddelijke’ almacht van Poetin uit door te weigeren zijn huurlingenleger voor 1 juli onder gezag van het Russische leger te brengen. Het zou het einde betekenen van zijn status en macht als autonoom krijgsheer. Daar waar de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov meteen akkoord ging om een contract met het reguliere Russische leger te ondertekenen, stak Prigozjin opnieuw een middelvinger op naar Moskou.
Maakte hij Shoigoe en Gerasimov eerder uit voor prutsers, voor in luxe levende ‘leunstoelgeneraals’ wier zonen en dochters zich vermaken aan de Côte d’Azur terwijl zijn huurlingen bij bosjes sterven in Oekraïne, nu richtte Prigozjin zich rechtstreeks tot Poetin. Hij waagde het over hem te spreken als ‘opa’; het woord waarmee de gevangen gezette dissident Aleksej Navalny Poetin steevast aanduidt. ‘Maar hoe kunnen we die oorlog winnen als plots blijkt, het is maar een veronderstelling, dat die opa een volledige idioot blijkt te zijn?’
Prigozjin ontkende natuurlijk Poetin te hebben bedoeld, maar de boodschap in het Kremlin is overgekomen. Waarom leeft Prigozjin nog? Zijn diens dagen geteld? De sleutel ligt bij Poetin die deze voormalige ‘loyalist’ tot dusver tolereert. Niet uit macht, maar uit zwakte. Hij zal deze van crimineel tot hotdogverkoper tot privécateraar in het Kremlin opgeklommen huurlingenbaas pas aan de kant zetten als hij hem militair niet meer nodig heeft. En dat is nu niet het geval.
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
Prigozjins aanvankelijke ‘njet’ naar Poetin is van historische betekenis
Prigozjin heeft toegegeven dat er twintigduizend van zijn merendeels in gevangenissen gerekruteerde manschappen zijn gesneuveld, maar hij heeft in Oekraïne nog altijd twintigduizend huurlingen over. Dat is aanzienlijk meer dan het privélegertje van hooguit drieduizend strijders dat Kadyrov in Oekraïne aanhoudt. Ook het aantal manschappen van de veiligheidsdiensten van grote Russische bedrijven als Gazprom die onder dwang naar Oekraïne zijn gestuurd, vallen daarbij in het niet.
Er zijn tekenen dat Prigozjin nu bijdraait. Ook al is zijn uiteindelijke lot misschien bezegeld en zullen zijn huurlingen zich schikken onder het bevel van Shoigoe, zijn aanvankelijke ‘Njet!’ naar Poetin toe is van historische betekenis. Na het eerste craquelé volgt er vaak een snelle veroudering van de rest van het schilderij. Vorige week, tijdens een ontmoeting met een oorlogscorrespondent, herhaalde Poetin dat het gedaan moet zijn met de macht van de privélegertjes. De bijeenkomst was het zoveelste théâtre de l‘absurde. In de gouden zalen van het Kremlin legde Poetin, die nimmer aan het front was, aan Russen die net waren teruggekeerd van het front uit hoe het daar militair aan toe ging.
Of alle militaire gevechtsmacht in Oekraïne volledig in handen komt van het Kremlin is zeer de vraag. Kadyrov pleegt op te scheppen over zijn heldendaden in Oekraïne, maar houdt zijn legermacht van Kadyrovtsy grotendeels vast in Tsjetsjenië. Ze vormen de basis van zijn autonome macht. Zowel intern als naar het Kremlin toe.
Een nieuwe Tijd der Troebelen kan zomaar aanbreken
Intussen groeit het verzet bij de Russische economische elite die niet rechtstreeks aan het Kremlin verbonden is. Voor wie een nederlaag in Oekraïne niet meteen de figuurlijke of letterlijke dood betekent. De vraag of de oorlogszuchtige populist Prigozjin zelf politieke ambities heeft, is niet van het allergrootste belang. Veel belangrijker is dat zijn vernietigende taal over het Kremlin door veel Russen heimelijk wordt toegejuicht. Dat zegt iets over de veranderende stemming in het land. Toen de Moskouse buitenwijk Roebljovka waar de Kremlinkliek in paleizen woont onlangs door Oekraïense drones werd getroffen, konden veel gewone Russen hun leedvermaak amper verbergen.
Net als in 1917 sluimert het conflict tussen arm en rijk. De kloof tussen de machthebbers en het volk is even groot als toen. Als Poetins macht grotere scheuren gaat vertonen, kunnen de diverse privélegertjes zomaar een factor van betekenis worden. Ook Poetins eigen in 2016 opgerichte elitecorps Rosgvardia, dat ooit bestond uit tweehonderdduizend man. Hoe reageren zij als hun baas gaat wankelen? Een nieuwe Tijd der Troebelen kan zomaar uitbreken. Het Smoetnoje Vremja zal dan op de lippen komen te liggen van miljoenen over de gehele aardbol.