Premiers komen in Nederland vaak op een onaangename manier aan hun politieke einde. Laat Mark Rutte zich maar vast voorbereiden, schrijft Roelof Bouwman.
Het is nog altijd een van de meest bizarre gebeurtenissen uit de Nederlandse politieke geschiedenis. In de zomer van 1970 kreeg minister-president Piet de Jong bezoek van Fons van der Stee, voorzitter van De Jongs Katholieke Volkspartij (KVP). Hij had slecht nieuws voor de premier.
Roelof Bouwman is historicus en journalist. Hij schrijft wekelijks over politiek, geschiedenis en media.
Zeker, De Jong was populair onder de kiezers en het zag er naar uit dat zijn in 1967 aangetreden kabinet – ondanks het roerige politieke klimaat – ongeschonden de eindstreep zou halen. Toch leek het de KVP-leiding geen goed idee dat De Jong bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1971 lijsttrekker zou worden. Daarvoor was hij te conservatief en te weinig vernieuwend. Wel bood Van der Stee de minister-president een tweede plaats aan op de kieslijsten van de KVP in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel.
Nooit eerder vertoond: eigen partij zet succesvolle premier bij grofvuil
De Jong zette zijn gast al na anderhalve minuut de deur uit. Een succesvolle minister-president die door zijn eigen partij op de politieke schroothoop wordt gegooid: dit was nog nooit vertoond.
De kans dat Rutte binnenkort iets dergelijks overkomt, is nihil. Toch kan hij maar beter niet rekenen op een mooi einde van zijn Haagse loopbaan. Bijna altijd, zo leert de ervaring, gaat er met premiers iets mis.
Minister-president Barend Biesheuvel, de opvolger van De Jong, kwam na de Tweede Kamerverkiezingen van 1972 in zijn hemd te staan toen twee prominente leden van zijn Anti-Revolutionaire Partij (ARP) tegen alle afspraken in toch bereid bleken minister te worden in een links kabinet onder leiding van Joop den Uyl (PvdA). Verraad, besefte Biesheuvel. Gedesillusioneerd keerde hij het Binnenhof de rug toe.
Den Uyl overspeelde zijn hand, Van Agt was na vijf jaar bekaf
Maar ook met Den Uyl liep het slecht af. Zijn kabinet kwam vlak voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1977 ten val. Daarna overspeelde Den Uyl zijn hand bij de kabinetsformatie en belandde hij in de oppositiebanken. Nog tot 1986 bleef ‘ome Joop’ samen met zijn partij dromen van een tweede kabinet-Den Uyl. Tevergeefs.
Lees ook het onderzoek Beste Premier: Alleen Thorbecke en Drees waren groot staatsman
Dries van Agt was vanaf 1977 premier van drie kabinetten en leek in 1982 in voor een vierde ronde. Maar tijdens de formatie liet hij weten geen deel te willen uitmaken van de nieuwe regeringsploeg. Belangrijkste reden: Van Agt, die voorafgaand aan zijn premierschap al zes jaar minister van Justitie en vier jaar vicepremier was geweest, was moe, om niet te zeggen bekaf.
Ruud Lubbers, de man die Van Agt verving, is met zijn twaalf dienstjaren (1982-1994) nog altijd de langstzittende Nederlandse premier ooit. Maar zijn derde en laatste kabinet bracht weinig tot stand. Tot overmaat van ramp verloor Lubbers ook nog eens het vertrouwen in zijn opvolger Elco Brinkman en maakte hij bekend bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1994 op Ernst Hirsch Ballin te zullen stemmen. Gevolg: het premierschap van Lubbers eindigde met de grootste verkiezingsnederlaag van het CDA tot dan toe.
Kok werd in zijn laatste maanden als premier weggeblazen door Fortuyn
PvdA-premier Wim Kok (1994-2002) werd tijdens zijn laatste maanden in het Torentje weggeblazen door nieuwkomer Pim Fortuyn en diens vernietigende kritiek op ‘de puinhopen van acht jaar paars’. Daarna kwam er ook nog eens een kabinetscrisis. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2002, negen dagen nadat Fortuyn door een linkse milieuactivist was vermoord, verloor de PvdA maar liefst 22 zetels.
Lees ook dit grote interview uit het kerstnummer met premier Mark Rutte: ‘Nul immigranten is slecht plan’ 
Dankzij Jan Peter Balkenende maakt het CDA in 2002 een opmerkelijke electorale comeback. Maar nadat diens vierde kabinet door coalitiepartner PvdA was gevloerd, kwam hij bij de vervroegde Tweede Kamerverkiezingen van 2010 niet verder dan 21 zetels. Het was de slechtste CDA-score tot dan toe. Onmiddellijk pakte de zwaar teleurgestelde Balkenende zijn biezen.
De kans op een vals slotakkoord voor Rutte is levensgroot
Wanneer er een einde komt aan het premierschap van Mark Rutte weet niemand. Maar gelet op wat zijn voorgangers de afgelopen vijftig jaar beleefden, is de kans op een vals slotakkoord levensgroot.
Wim Kok bracht het in 2013 mooi onder woorden: ‘Er zijn geen ideale recepten om het afscheid uit de politiek aan te kondigen. Komen is vaak verduiveld moeilijk, maar weggaan is duizendmaal moeilijker.’