Krantenkaternen en tijdschriften staan er bol van: sfeerreportages over ‘gewone mensen’. Die moeten model staan voor iets groters, een trend: onverdraagzaamheid in Trumps Amerika, moslimextremisme in Den Haag of zombiefabrieken in China. Het is het soort persoonlijke, verhalende journalistiek dat Ricus van der Kwast steeds vaker overslaat.
Niet meer kunnen lezen wat in de volgende Spiegel staat. Zo omschreef de Duitse literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki zijn doodsangst in 2009, vier jaar voor zijn overlijden.
Wie Der Spiegel kent, kan hem begrijpen. Het blad is een witte raaf in een duister tijdschriftenlandschap. Vanwege zijn invloed op de publieke opinie wordt het als Leitmedium beschouwd. Met een verkoop van nog steeds meer dan 700.000 exemplaren is Der Spiegel het grootste nieuwsmagazine in Europa. Het blad is Duits en tegelijk Europees, zowel in politiek als cultuur. Internationaal genoeg in elk geval om je elke week de wereld in pakkende beschrijvingen thuis te bezorgen.
Deze bijdrage is ingezonden door Ricus van der Kwast, chemisch technoloog en ondernemer. Van der Kwast reist en werkt elke maand in verschillende landen.
Ingezonden opinieartikelen worden geselecteerd door de redactie, maar vertegenwoordigen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van Elsevier Weekblad.
Niet dat het blad nooit uit de bocht vliegt. Een paar maanden terug stuitte ik op zo’n typische uitglijder. Het was een stuk over de hoorzitting in de Amerikaanse Senaat van Brett Kavanaugh, toen nog kandidaat-rechter voor het federaal Hooggerechtshof, en Christine Blasey Ford, de vrouw die hem van aanranding had beschuldigd. ‘Peinliches Spektakel’ luidde de kop en volgens de ondertitel was het een analyse. De auteur, Christoph Scheuermann, beschreef Ford als bezonnen en menselijk. Op Kavanaugh ging hij verder niet in.
Kliek van oude, blanke mannen die alleen hun eigen belang dienen
Wel op de Republikeinse commissieleden, en voor hen had hij minder vleiende bewoordingen over. Die waren bekrompen en laf. Het verhoor van Ford, notabene via een tussenpersoon, bleef steken in pijnlijke, onwaardige vragen. De zitting toonde maar eens te meer aan hoe de Republikeinse Partij verworden was tot een kliek van oude, blanke mannen die alleen hun eigen belang dienden en elke voeling met de samenleving kwijt waren. De Republikeinen zijn zo verdoemd, concludeerde Scheuermann. De vrouwelijke studenten, artsen en advocaten die de straat op gaan om te protesteren tegen de conservatieve schijnheiligheid, zijn er de voorbode van.
Dat zijn nogal wat etiketten. Republikein = oud, blank, man, bekrompen, laf, conservatief, schijnheilig. En dat in een stuk van amper 250 woorden. Feiten zijn afwezig en de logica rammelt. Vergeten worden de goede gronden waarom de Republikeinen een vrouw, de juriste Rachel Mitchell, kozen om het verhoor van Ford af te nemen. Vergeten is de morele steun die Ford juist van Chuck Grassley, de Republikeinse voorzitter van de justitiecommissie, kreeg. Vergeten wordt ook dat zo ongeveer de meest populaire Democraten Joe Biden en Bernie Sanders zijn, twee blanke mannen van ver in de zeventig. En vrouwelijke studenten, artsen of advocaten kun je moeilijk als doorsnee-Amerikanen beschouwen.
Benoeming Kavanaugh had nooit door mogen gaan
Dat de benoeming van Kavanaugh nooit had mogen doorgaan, stond voor mij vast. Maar het Spiegel-artikel had niets met een analyse te maken en nog minder met objectieve journalistiek. Als lezer haal je dan je schouders op en blader je verder.
Alleen Amerika kan Taiwan beschermen tegen Xi, lees de analyse van Bram Boxhoorn
Het geval-Claas Relotius is van een andere orde. De sterreporter van Der Spiegel, onderscheiden met de CNN-prijs voor journalist van het jaar, met de European Press Prize, de Reemtsema Liberty Award, vier keer met de Duitse reporterprijs, met de Peter-Scholl-Latour-prijs – en de lijst gaat nog even door -, is ontmaskerd als bedrieger. Relotius heeft interviews, citaten, gebeurtenissen en personen verzonnen. Op zijn minst veertien van zijn reportages in Der Spiegel zijn vervalsingen. Daar komen nog zeker tien artikelen uit andere bladen bij. Der Spiegel maakt schoon schip en trekt het boetekleed aan. Op 19 december, verschijnt een uitvoerige beschrijving van het bedrog. De papieren uitgave van 22 december doet dat nog eens dunnetjes over met zes artikelen, 22 pagina’s lang. Op de omslag prijkt het oude motto van Rudolf Augstein, oprichter van Der Spiegel. Sagen, was ist. Je vergeeft ze en kijkt uit naar het volgende, relotiusloze, nummer.
Ook fraude in de journalistiek in Nederland
Zo goed als je ook Trouw, de Volkskrant en NRC Handelsblad hebt vergeven.
Alle drie hadden die zo hun eigen schandaal, respectievelijk in 2014, 2015 en 2017, al konden die affaires qua reikwijdte niet tippen aan de Spiegel-Gate.
Trouw had Perdiep Ramesar, op Nederlands niveau een rijzende ster à la Relotius, die jarenlang reportages bij elkaar verzonnen had.
De Volkskrant had Geerlof de Mooij, een veelbelovende stagiair, die artikelen overschreef uit andere bladen en aanvulde met fictie van Slavenka Drakulić.
NRC Handelsblad had, in wat het lichtste en daardoor meest tragische geval was, Oscar Garschagen. Garschagen, een journalist van naam, was de laatste jaren in China het spoor bijster geraakt. Klein bier in vergelijking met Ramesar en Relotius, maar ook hij had geplagieerd, citaten door elkaar geklutst en de levensverhalen van verschillende mensen doen samenvloeien in één nieuw, fictief personage.
Lees hier alles over de shutdown van de Amerikaanse overheid: Gesteggel gaat door, Amerikaanse overheid blijft dicht
Waarover schreven zij zoal?
Relotius schreef over Fergus Falls, een stadje in Minnesota dat massaal op Trump had gestemd, Over Alin en Ahmed, weeskinderen uit Aleppo die in Turkije als kindslaven zouden werken. Over Nadim en Khalid, twee Iraakse broers van twaalf en dertien, die door IS op zelfmoordmissie waren gestuurd.
Ramesar schreef over de vermeende Sharia-driehoek in de Haagse Schilderswijk, waar extremistische moslims de dienst zouden uitmaken. Over Mira, de Roemeense Roma die met bedelen haar brood verdiende. Over Fatima, de jihadbruid die zou zijn afgereisd naar Syrië, en haar wanhopige vader.
De Mooij, van wie je de oorspronkelijke Volkskrant-artikelen nog gewoon kunt kopen en lezen via Blendle, interviewde op zijn manier Dražen Erdemović, veroordeeld voor zijn rol in de massamoord van Srebrenica. Productief als hij was, schreef De Mooij over van alles, zo ook over Antal Veltman, een accountant zonder zorgen. Of over de Poolse Anna, werkzaam als inpakster in Nederland, die met moeite de eindjes aan elkaar kon knopen.
Garschagen schreef over de zelfmoorden van Wang Bingzhang en Xia Jumao, twee willekeurige oude mannen. Over mevrouw Lei, verkoopster van witgoed in een stad zonder klanten. Over Lin Xiaoping, slachtoffer van het geweld van haar ex-man.
Sfeerreportages, ik sta ze steeds vaker over
Voelt u ‘m? Vaak zijn het sfeerreportages over gewone mensen. Die model moeten staan voor iets groters, voor een trend. Onverdraagzaamheid in Trumps Amerika, moslimextremisme in Den Haag, zombiefabrieken en zelfmoordgolven in China. Het is het soort persoonlijke, verhalende journalistiek waar krantenkaternen en tijdschriften bol van staan. Het soort verhalen dat ik steeds vaker oversla.
Op zich is het slim gezien. Onze psyche is enorm gevoelig voor storytelling. We zijn veel meer geneigd het algemene te geloven als we een aangrijpend individueel geval gezien hebben. Maar er kleven op zijn minst drie bezwaren aan.
Zou de veralgemening van het bijzondere geval worden gestaafd met feiten en een logische redeneertrant volgen, dan zou er weinig aan de hand zijn. Maar dat is niet zo. Veel van die verhalen suggereren zoveel meer dan ze op grond van hun inhoud kunnen waarmaken. Ook wat de schijn heeft van een serieus commentaar kan nog een sfeerschets zijn die met de waarheid sjoemelt. De Spiegel-analyse van Scheuermann is er het levende bewijs van.
Lees ook Bedriegen van publiek, keer op keer
Interviews en sfeerreportages bewegen zich in de schemerzone tussen fictie en feit. Zelfs met de beste bedoelingen van de wereld kan een journalist nooit een impressie of de woorden van een geïnterviewde feilloos beschrijven. En als hem dat al zou lukken, dan blijkt de stof voor zijn verhaal gecompromitteerd, bijvoorbeeld, omdat een gesprekspartner liegt of door zijn geheugen wordt belazerd. Er bestaat niet zoiets als een waar verhaal. Als de pers bij dit soort artikelen geen foutenmarges of onzekerheden toegeeft, bedriegt zij haar publiek, telkens opnieuw.
In een daad van Wiedergutmachung stuurt Der Spiegel een journalist naar Fergus Falls om het echte verhaal van de stad te vertellen. We kunnen nu onder meer lezen dat Fergus Falls de meest vergevensgezinde stad van het westelijk halfrond is. In einer fantastischen Stadt heet dat stuk. Het is van de hand van, u raadt het al, Christoph Scheuermann. Sagen, was ist: makkelijker gezegd dan gedaan.
Je zou willen dat er flink het mes gezet werd in al die journalistieke verhalenvertellerij. Er is niets wat een journalist belet om zijn fantasie uit te leven in een verhalenbundel of een roman. Voor sfeerreportages kun je dan nog altijd terecht bij andere media. Een documentaire van Louis Theroux stoort me niet. Het geschreven woord leent zich slecht voor de waarheid.
Ten koste van echt nieuws
Dat brengt me bij het derde, en misschien wel grootste bezwaar: het gaat ten koste van echt nieuws. Er zijn zoveel feiten die erom schreeuwen verteld te worden. Berichtgeving over buurland België wordt meestal door een Vlaamse bril gefilterd, en blinkt uit in onwetendheid waar ze het niet-Nederlandstalig landsdeel betreft. Berichtgeving over bijna-buurland Luxemburg, bijvoorbeeld over de verkiezingen die daar afgelopen oktober plaatshadden, kun je met een vergrootglas zoeken en nog niet vinden. Berichten over Italië zijn er dan weer voldoende, maar beperken zich tot wat gekras aan het oppervlak. Legio paradoxen blijven zo onaangeroerd, zoals de miljoenen die de Italiaanse overheid nog steeds uitgeeft aan de huur van luxepanden, terwijl zij, als vastgoedmagnaat bij uitstek, eigenaar is van talloze lege gebouwen en kantoren. Mij interesseert zoiets.
En de journalist? Die is intussen bezig het droevige levensverhaal van een of andere Giovanna op te tekenen. Het nieuws gaat aan hem voorbij.