Berlijn, Parijs en Brussel hebben de afgelopen anderhalve week de turbo aangezet om van continentaal Europa een superstaat te maken. In Den Haag blijft het evenwel stil, ziet Jelte Wiersma.
Zoals altijd draaien kabinet en Tweede Kamer zichzelf en burgers een rad voor ogen met het cliché dat de Europese Unie voornamelijk om handel draait en goed is voor Nederland. Om telkens, als nadien blijkt dat dit niet of minder zo is dan gehoopt, te klagen dat ‘we er in zijn gerommeld’. Zo ontloopt Den Haag structureel en bewust de heldere en fundamentele vraag die Berlijn, Parijs en Brussel nog maar eens hebben opgeworpen: wil Nederland een bondsland worden van een Europese superstaat, of niet?
Drees was sceptisch
Vanaf de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) in 1952 was het doel van de belangrijkste spelers duidelijk: de creatie van een Europese superstaat. De EGKS was een nooit eerder gezien lichaam. Landen werkten niet samen op basis van soevereiniteit, zoals voordien, maar droegen een deel van hun soevereiniteit over aan een technocratisch bestuur.
De Britse Labour-premier Clement Attlee (1945-1951) zag dat glashelder. Hij meldde het Britse Lagerhuis dat het Verenigd Koninkrijk geen EGKS-lid kon worden juist omdat het overhevelen van soevereiniteit de macht van het Britse parlement zou uithollen. Daarmee voorzag hij het einde van democratisch zelfbestuur. Ook de Nederlandse premier Willem Drees (PvdA, 1948-1958) zag dit gevaar en was sceptisch over Nederlandse deelname.
Pleitbezorgers van de natiestaat
Dat het sociaal-democraten waren uit overwegend protestantse landen die deze analyse maakten, is niet zo verwonderlijk. Zij waren de meest enthousiaste pleitbezorgers van de natiestaat. Zij zagen de democratische natiestaat als emancipatievehikel voor de massa (één man, één stem) en als instrument (via de rechtspraak) om willekeurige machtsuitoefening door adel, patriciaat en andere patriarchen te doorbreken. Horigen werden dankzij de democratische natiestaat burgers. Links was dan ook nationalistisch dan wel patriottistisch, rechts verdedigde juist het soevereine gezag over adel over land en mens.
De EGKS betekende tot op zekere hoogte het herstel van de machtsconcentratie bij enkelen. Katholiek Europa had daar als volger van het ondemocratische Vaticaan beduidend minder moeite mee dan protestant Europa, waar binnen kerken veelal wordt gestemd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat exclusief katholieke politici de Europese integratie in eerste instantie aanjoegen.
Superstaat
De technocratische en minder democratische Europese superstaat, onder anderen gewenst door de Franse EU-grondlegger Jean Monnet, bestaat tot op zekere hoogte al. Met de gelddrukkerij van de Italiaanse president van de Europese Centrale Bank Mario Draghi als bekendste voorbeeld. Ook leven zo’n vijfhonderd miljoen mensen onder de jurisdictie van het Europese Hof van Justitie.
De productie van geld en de niet-strafrechtelijke rechtspraak zijn zo onder EU-controle. De volgende stappen zijn EU-belastingen en EU-staatsleningen, een EU-leger en een Europees Openbaar Ministerie dat strafrechtelijke vervolging kan instellen. Wat betekent dit uiteindelijk?
Transfers
Meer transfers van rijkere naar armere landen, Nederlandse soldaten die onder niet-Nederlands bevel oorlogen kunnen worden ingestuurd, en bijvoorbeeld een arrestatieteam van Finnen, Grieken en Portugezen dat op bevel van een Franse officier van justitie een Nederlands huis mag binnenvallen en Nederlanders mag arresteren.
Dit alles is de afgelopen week in verschillende bewoordingen voorgesteld: door de Duitse bondskanselier Angela Merkel, de Franse president Emmanuel Macron en de Europese Commissie. De laatste stap die rest bij het ontmantelen van de natiestaat is de geheime diensten europeaniseren.
Een voorstel van Duitsland alleen is weinig waard, net als een voorstel van Frankrijk alleen. Initiatieven van de Commissie zijn meestal krachteloos. Maar als Duitsland en Frankrijk elkaar vinden, hebben ze in de Commissie de meest trouwe en effectieve uitvoerder van hun plannen. Op EU-integratie staat plots een turbo.
Niet de euro ingerommeld
Wat overblijft voor de natiestaat zijn ‘zachte’, niet-essentiële bevoegdheden, zoals die over onderwijs, gezondheidszorg, ouderenzorg en cultuur. Nederland wordt dan een bondsland van Europa, te vergelijken met de bondslanden in de Duitse republiek.
Dit is volstrekt duidelijk. Net zoals het tijdens de invoering van de euro volstrekt duidelijk was wat dat zou betekenen. De Britse premier Margaret Thatcher legde dat in 1990 in het Britse Lagerhuis keurig uit en was daarom tegen. D66-Tweede Kamerlid Kees Verhoeven had dan ook gelijk toen hij eerder dit jaar zei dat Nederland niet de euro in is gerommeld.
Het Haagse establishment weet dondersgoed dat een Europese superstaat in de maak is, maar doet alsof dat niet zo is. Demissionair premier Mark Rutte (VVD) zegt altijd dat de EU over handel moet gaan. Recent heeft hij daaraan het tegenhouden van stromen Afrikanen en Aziaten toegevoegd. Onderwijl werken hij en het gros van zijn collega-politici mee aan de bouw van die superstaat, op bijna alle vlakken.
Oplettende SGP
Dit neemt de proporties van een staatsgreep. Zeker in het licht van het overtuigende ‘nee’ in 2005 bij het referendum over de Europese grondwet. Er is aldus geen publieke instemming met een Europese superstaat. Die grondwet kwam er toch in de vorm van het Verdrag van Lissabon, waardoor het Nederlandse vetorecht verwaterde. Daardoor is het moeilijker, zo niet onmogelijk, geworden om Duits-Franse initiatieven tegen te houden.
Daar komt bij dat de Tweede en Eerste Kamer tot nog toe met gewone meerderheden hebben ingestemd met het afstaan van monetaire, juridische en politieke macht. Zo schaffen zij de Nederlandse Grondwet in stapjes af met gewone meerderheden, terwijl het veranderen van de Grondwet slechts kan met tweederde meerderheden in beide Kamers.
De staatsrechtelijk oplettende SGP poogt al tien jaar een grondwetswijziging door te voeren waardoor alleen macht mag worden afgestaan aan de EU na instemming van tweederde meerderheden in beide Kamers. Het voorstel is door de Eerste Kamer geparkeerd bij de staatscommissie Bezinning parlementair stelsel.
Britten
Je kunt voor of tegen een Europese superstaat zijn. Voor beide opvattingen zijn goede argumenten. Maar de vraag of Nederland een bondsland van zo’n superstaat moet worden of niet, wordt nooit gesteld. De Britse regering stelde die vraag wel. Britten zien zaken betreffende macht en zelfbestuur altijd scherp. Maar de regering kwam er zelf niet uit en vroeg het aan de Britse burger.
Ook Den Haag moet deze vraag snel beantwoorden. Bondsland worden van een technocratische superstaat of (ten dele) uit de Europese Unie? Anders hoeft het niet meer, want dan kan het niet meer (volledig of ten dele).