Een halve eeuw geleden verloofde prinses Beatrix zich met Claus van Amsberg. Een gebeurtenis die in het nationale geheugen staat gegrift. Omdat Van Amsberg een Duitser was, én omdat hun verliefdheid aan het licht kwam door een ‘sluipfoto’. Schandelijk!
Prinses Beatrix (27) hield haar ringvinger omhoog en antwoordde op de vraag van de journalist van de Britse omroep BBC wat voor verlovingsring ze had: ‘Diamonds, all diamonds’. Haar gezicht plooide zich in een gelukzalige lach.
In 1953 had Marilyn Monroe nog gezongen dat ‘diamonds a girl’s best friend‘ waren, in 1965 was Beatrix het levende bewijs van die stelling. De diamanten aan haar vinger schitterden. Haar blik schitterde zo mogelijk nog meer.
De verloving van prinses Beatrix op 28 juni 1965 was live op televisie te volgen. De bevolking maakte kennis met een wat verlegen, knappe jongeman. Een Duitser. En dat net in het jaar dat werd gevierd dat Nederland twintig jaar daarvoor was bevrijd na een vijfjarige Duitse bezetting. De verwerking van de oorlog was nog maar nauwelijks op gang gekomen.
Het nieuws over Beatrix’ keuze had het kabinet overrompeld. Dat ze een vriend had, kwam Nederland pas begin mei te weten. ‘O hemel, als het maar geen Duitser is,’ sprak premier Jo Cals (KVP) toen hoofdredacteur C.J. Brandt van De Telegraaf bij hem kwam met een foto waarop Beatrix in het struikgewas van kasteeltje Drakensteyn te zien was met een dan nog onbekende jongeman.
Vluchtige vriendschap
In de pers waren jaren tal van huwelijkskandidaten de revue gepasseerd. Dagblad De Tijd (katholiek) inventariseerde ze op 26 juni 1965: zeventien prinsen, twee kroonprinsen, drie erfprinsen, een graaf, vier hertogen van Duitse afkomst en nog wat vorstelijke figuren. ‘Soms mensen die je van je leven nog nooit hebt gezien of die je bij voorkeur niet uit kunt staan,’ zei de prinses tegen Elly Boer van persbureau ANP.
Uitgebreid werd verslag gedaan van het jetsetleven van de prinses, de huwelijken, verjaardagen en jachtpartijen die ze bezocht. Een enkele keer lijkt het raak te zijn, bijvoorbeeld als Beatrix wordt gefotografeerd met prins Richard-Casimir van Sayn-Wittgenstein-Berleburg. Hij gaat even door voor de aanstaande van de kroonprinses. Later blijkt dat Beatrix haar werkelijke aanstaande juist heeft leren kennen op het huwelijk van de zus van prins Richard op slot Berleburg.
Beatrix tegen het ANP: ‘Het is toch abnormaal als iedere eerste kennismaking of vluchtige vriendschap direct als de grote liefde wordt uitgebazuind.’
De foto waarmee de hoofdredacteur van De Telegraaf naar premier Cals ging, was op zaterdag 1 mei gemaakt door fotograaf John de Rooy. Die had samen met journalist Eelke de Jong al heel wat dagen gezworven rond Drakensteyn, waar Beatrix sinds 1963 woonde. De Jong was getipt dat Beatrix elk weekeinde bezoek kreeg ‘van een jongeman uit het buitenland met een sportauto’.
Sindsdien hield het tweetal hele weekeinden de wacht in Lage Vuursche. Toen hun posten werd beloond en zij beweging in de struiken zagen, had De Rooy zijn toestel nog in de auto liggen. Hij ging in de haast om het te grijpen per ongeluk op de claxon zitten. Maar de prinses en haar onbekende vriend, die gearmd in de tuin van Drakensteyn liepen, wisten zich pas bespied toen ze het geluid van de camera hoorden.
Opheldering
De Jong en De Rooy hadden de buit toen al binnen. Nadat de foto’s waren ontwikkeld, toog De Rooy ermee naar De Telegraaf. Daar sloeg de wanhoop toe. Wie was de man die gearmd met Beatrix liep? Hoofdredacteur Co Stokvis weigerde te publiceren alvorens te weten wie het was. Tenslotte was De Telegraaf een Oranjegezinde krant.
Zijn collega Cor Brandt ging naar premier Cals, die zijn vrees uitte over de mogelijke Duitse achtergrond van de jongeman. Maar die kreeg nul op het rekest toen hij koningin Juliana belde en om opheldering vroeg. Cals bleef dagenlang aandringen – zo blijkt jaren later als zijn schrijfblok met aantekeningen uit die dagen openbaar wordt.
Pas vier dagen nadat de foto’s waren gemaakt, kreeg Cals op het Bevrijdingsfeest in het Amsterdamse beurscomplex RAI via koningin Juliana een levensloop in zijn handen gedrukt: die van Claus van Amsberg.
Intussen had De Telegraaf bewerkstelligd dat de foto van de kroonprinses en haar onbekende geliefde in de Britse Daily Express verscheen. Een in die jaren gebruikelijke methode als het ging om koninklijk nieuws. De krant noemde de man aan Beatrix’ zijde ‘mister X’.
Een dag later meldde de Duitse Bild-Zeitung dat het Claus van Amsberg betrof: een Duitse ambtenaar van lage adel en ruim elf jaar ouder dan Beatrix. Nog diezelfde nacht belde KRO-journalist Henk Terlingen Claus om vier uur ’s nachts uit bed in Bad Godesberg. Claus bevestigt dat hij bevriend is met Beatrix.
Premier Cals, vernederd omdat de prinses hem aan het lijntje heeft gehouden, had intussen inlichtingen ingewonnen bij de geheime dienst en zo kwam hij erachter dat Juliana al in maart de antecedenten van Claus had laten natrekken. Een extra vernedering voor de getergde premier. De Koningin wilde weten met wie haar dochter toch de hele tijd optrok.
Scoop
Op 7 mei, toen de ministerraad op de hoogte was gesteld, werden de foto’s in Nederland gepubliceerd. Het land was te klein. Nederland kende nog geen paparazzi. Het beeld in het struikgewas van Drakensteyn werd een ‘sluipfoto’ genoemd. Het Algemeen Handelsblad omschreef de makers die bij Drakensteyn de scoop van hun leven hadden als ‘onfrisse mannetjes’ op zoek naar ‘misselijkmakende publiciteit’.
Maar de samenleving raakte pas echt verdeeld toen bleek dat Claus bij de Hitlerjugend had gezeten en in de Duitse Wehrmacht had gediend. ‘Dat is een moeilijk te verteren punt voor een volk, dat met zijn vorstenhuis zo sterk leeft van uit de verbondenheid die in 1940-1945 is uitgegroeid,’ schreef Het Vrije Volk (sociaal-democratisch).
De oud-verzetsstrijders zelf waren verdeeld. De tegenstanders van de huwelijkskandidaat vonden een Duitser ‘een onverdraaglijke gedachte’, de voorstanders dat ‘Van Amsberg geen verwijt kan worden gemaakt’.
Het blad De Gids vond dat Beatrix moest afzien van de troon als ze Claus tot echtgenoot zou kiezen. ‘Onbesproken notabele medeburgers en tierende anonymie’, omschreef Henk Hofland het bonte gezelschap van tegenstanders in het boek Tegels lichten. En het broeide toch al.
Scheurtjes
Sociaal-economisch hadden socialisten, protestants-christelijken en katholieken (met eigen vakcentrales), bestuurders uit het bedrijfsleven en de overheid na de oorlog een nieuw evenwicht tot stand gebracht. De welvaartsstaat werd uitgebouwd. Maar al in de jaren vijftig kwamen de eerste scheurtjes in dit bestel.
In de literatuur lieten De Vijftigers van zich horen, op straat de nozems en beatniks en – ook toen al – hipsters. En in de politiek de pacifisten van de PSP en de Boerenpartij van Hendrik Koekoek. In Amsterdam waren de eerste betogingen: anti-bomdemonstraties waarbij politie en demonstranten elkaar in de haren vlogen. In 1963 bereikte het ‘verzet’ de rest van het land.
Provo, anti-autoritaire jongeren, gaven een Provokatie uit waarin afschaffing van de monarchie werd bepleit op weg naar werkelijke ‘demokratie’.
Onbevangen
Beatrix’ keuze bleef omstreden, ook nadat het kabinet nog snel voor de verloving de directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie Loe de Jong naar Milaan had gestuurd om te onderzoeken wat Claus er als militair had uitgespookt: volgens De Jong geen oorlogsmisdaden. De verlovingspresentatie kon doorgaan. Live op tv. Beatrix zat stralend aan Claus’ zijde en koningin Juliana zei: ‘Het is goed.’
Beatrix erkende dat de publicatie van de foto de datering van de verloving had versneld. Claus noemde de nazi-periode ‘een zeer ongelukkige periode, een periode die niet uitgewist kan worden en evenmin vergeten’. Op een persconferentie zei de prinses later dat haar verloofde ‘nog nooit zo’n zwaar toelatingsexamen had gedaan’. Claus voegde toe: ‘Ik begin nog maar pas.’
Over de verdeeldheid in het land zei Beatrix: ‘Wij respecteren dat onze verloving niet algemeen wordt toegejuicht, maar wij menen toch dat we ons eigen leven moeten leiden en zelf moeten bouwen aan een nieuwe toekomst.’ Ze zou hebben gekozen ‘voor mijn plicht’ als het kabinet zich niet achter haar keuze zou hebben geschaard.
De tv-kijkers zagen hoe een tot over haar oren verliefde Beatrix op het gazon van Paleis Soestdijk huppelde. Nederland zou haar later nooit meer zo onbevangen zien. Duitse boulevardbladen kopten ‘Ich liebe ihn’ en drukten er nog maar eens de foto bij af van prinses Juliana en haar aanstaande Bernhard in 1936: op een tandem op hun verlovingsdag. Ook toen was er verzet.
Prins Claus moest jaren vechten om het volk te veroveren, waarbij niet uitgesloten is dat dit gevecht hem zijn gezondheid kostte. Uiteindelijk werd hij een parel van de monarchie.
Elsevier nummer 26, 27 juni 2015