Om te begrijpen hoe het is om in vrijheid te leven, moet je weten hoe het is om niet in vrijheid te leven. Ik werkte als twintiger in Iran, waar ik de ongrijpbaarheid van vrijheid en onvrijheid ervoer. Je voelde je vrij op een huisfeestje in Teheran, waar verboden alcohol vloeide.
Waarom vrijheid vaak onzichtbaar is tot ze verdwijnt
Buiten gold het tegenovergestelde. De Iraanse meisjes sloegen mantels over hun westerse kleding en droegen hun verplichte hoofddoek. We liepen stil over straat.
Je hoorde de verhalen over gearresteerde studentenleiders. Van moorden door het mullah-regime. Tegelijk bespraken mensen openlijk hun afkeer van het bewind.
Mensen vinden altijd manieren om vrij te zijn. Ik zat met een Iraniër in een auto, een oude Paykan, en vroeg waarom het verkeer in Teheran zo’n gekkenhuis was. ‘Thuis hebben we de vrouw, buiten de mullahs,’ zei hij. ‘De auto is de enige plek waar we vrij zijn.’
Waarom vrijheid vaak onzichtbaar is tot ze verdwijnt
We lezen tegenwoordig vaak dat vrijheden onder druk staan. Maar hoe weet je dat het zo is? Omdat we er al zo lang onopgemerkt mee leven, zijn we vergeten wat echte vrijheid is – we kennen het tegenovergestelde immers niet. Vrijheid is voor ons iets uit epische films, waarin mensen vechten om vrij te zijn.
Maar zodra dat gevecht is beslecht, stopt de film meestal.
Waarom vrijheid ineens verkiezingen wint
In 2013 was ik aanwezig op de verkiezingsavond van de Duitse liberale FDP. De partij haalde de kiesdrempel niet en verdween uit de Bundestag. De leider van de FDP beklom het podium en beklaagde zich dat de stem van de vrijheid verdween uit de Duitse politiek.
Dat geklets over vrijheid is precies waarom je verloor, dacht ik. Want wie kiest daarvoor, als niemand voelt dat die onder druk staat?
Inmiddels kun je verkiezingen winnen op het thema. Toen Bart De Wever de Antwerpse raadsverkiezingen van 2024 won, zei hij in zijn overwinningsspeech: ‘De vrijheid heeft gewonnen.’ En in 2024 klonk dat logisch, in tegenstelling tot in 2013.
Wat bedoelt radicaal-rechts met vrijheid?
Vrijheid staat weer op het stembiljet en er is zelfs een strijd aan de gang over de invulling van het begrip. Twee kampen staan daarbij tegenover elkaar. Radicaal-rechtse populisten aan de ene kant, en aan de andere traditionele democratische partijen uit het brede midden.
Ze verwijten elkaar het grootste gevaar voor de vrije samenleving te zijn. De komende decennia vechten ze om de ziel van vrijheid.
In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, heeft radicaal-rechts een ideologische kijk op het onderwerp. Toen de Amerikaanse vicepresident JD Vance in München Europese leiders toesprak, maakte hij een duidelijk onderscheid tussen vrijheid in de Verenigde Staten en Europa.
Hij zei dat de continenten eens dezelfde waarden deelden, maar dat dit steeds minder het geval is. Ik denk dat hij gelijk heeft, en als ik naar het Amerika van vandaag kijk, ben ik blij dat we verschillen.
De oorzaak van het groeiende verschil is niet dat in Europa traditionele politieke partijen de vrijheid in gevaar brengen – zoals Vance stelt – maar dat radicaal-rechts in Amerika en Europa fundamenteel anders denkt over vrijheid.
Negatieve vrijheid: verlost zijn van de ander
Amerikanen als Vance baseren hun beeld van vrijheid op zogeheten negatieve vrijheid. Die draait niet om wat je zelf wilt doen, maar om waarvan je verlost wilt zijn.
Ze willen vrij zijn van andersdenkenden: als we maar verlost zijn van deze mensen en meningen, dan zijn we vrij. In naam van die negatieve vrijheid wordt in de Verenigde Staten nu tegen andersdenkenden gedreigd met arrestatie, de wetenschap gekneveld, de overheid ontmanteld.
Deze tendens zie je ook op de extreem-linkse flank.
Positieve vrijheid: vrijheid om te worden wie je bent
Tegenover de verlossende vrijheid van de antidemocraten staat de vormende vrijheid van het democratische blok. Dat is de positieve vrijheid die volgt wanneer de negatieve vrijheid is geborgd.
Als we vrij zijn van belemmeringen, worden we vrij om te doen. Het is de vrijheid waardoor ik kon studeren. Waardoor mijn oom met zijn man kon trouwen. Waardoor mensen kunnen zijn wie ze willen zijn. Die leidt tot vooruitgang, tot ideeën. Die ons de macht geeft om te handelen zoals wij willen.
Waarom juist radicaal-rechts deze vrijheid aanvalt
Vance weet heel goed wat deze vrijheid inhoudt. Als kind van een aan drugs verslaafde moeder uit een achterstandsgebied klom hij op tot vicepresident. In zijn speech laat hij horen dat hij de vormende vrijheid begrijpt.
Hij heeft het over ‘de buitengewone zegeningen van vrijheid. De vrijheid om te verrassen, om fouten te maken, om te bouwen.’
Maar het zijn juist deze zaken die Vance en andere leiders van radicaal-rechts aanvallen. Om de veronderstelde traditionele cultuur te beschermen, om hun land af te schermen, om hun eigen normen en waarden via intimidatie en wetgeving op te leggen aan anderen.
Waarom de vrijheid van de ander ook de jouwe is
Dat is het probleem met vrijheid in 2025. Grote groepen mensen denken dat hun negatieve vrijheid door een ander wordt bedreigd. Niet eens door de overheid, maar door andere mensen.
Zij willen de vormende vrijheid van die ander knevelen en zichzelf van hen verlossen. Het is een gevaarlijke ontwikkeling. Eén die we overal al kunnen zien in de westerse wereld.
Het is goed wanneer ons vrijheidsbegrip weer toeneemt, zodat we zien wat er op ons afkomt. Het beklemmende vrijheidsidee van radicaal-rechts is een stap terug in de tijd. Een stapje in de richting van Iran, waar sommigen zich alleen nog vrij voelen in hun auto.
Laten we ons erdoor verleiden, dan zal het niet lang meer duren voordat de verworvenheden van de vormende vrijheid uit de twintigste eeuw verloren gaan. Dit proces begint met vergeten dat de ander – hoe verschillend ook – niet het grootste obstakel is voor jouw vrijheid.
Het is precies andersom. Door een ander vrijheid te gunnen, krijg je die zelf. Dat is een les die we snel weer moeten leren.