De Haagse politiek moet anders. Hoe gaat die dan nu? Wat is de methode waarvan opeens heel Den Haag – zelfs de man die deze methode sublimeerde, namelijk demissionair premier Mark Rutte (VVD) – vanaf wil? Een van de eerste zaken die vermoedelijk sneuvelen, is het maandagse topberaad van de coalitie. Maandagavond 10 mei kwam Rutte in Nieuwsuur met zijn ideeën over een nieuwe bestuurscultuur.
1. Wat is het maandagochtendberaad?
Maandagochtend heeft premier Mark Rutte twee gewoontes. Hij loopt naar het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, koopt onderweg koffie en leidt het maandagochtendoverleg dat in Den Haag fungeert als voorwas van de besluitvorming.
Deelnemers zijn de vicepremiers Hugo de Jonge (CDA), Kajsa Ollongren (D66) en Carola Schouten (CU) plus de fractievoorzitters van de coalitiepartijen. Eventueel is de minister van Financiën of een andere bewindspersoon aanwezig. Ook nemen soms Kamerleden van de coalitie deel. De coalitie stemt dan actuele kwesties en voorstellen af zodat die soepel door het parlement komen.
Emeritus hoogleraar bestuurswetenschappen Arno Korsten zette al in 2020 alle details van het maandagochtendberaad op een rij. Hij concludeerde dat het noodzakelijk is voor de regeerbaarheid van het land.
2. Is dit een uitvinding van het kabinet-Rutte III?
Nee, het maandagochtendoverleg is een variant op het Torentjesoverleg dat decennialang plaatshad in het kantoor van de premier. Onder CDA-premier Ruud Lubbers groeide het in al die jaren uit tot een systeem waarbij de fractieleiders van de regeringspartijen aan de knoppen zitten.
Hilarisch is wat NRC optekende over Rutte II, het kabinet van VVD en PvdA. ‘Hebben wij ook nog wat te zeggen?’ vroegen ministers als Edith Schippers (VVD) en Lilianne Ploumen (PvdA) in de Trêveszaal. ‘Als we dat maandagberaad niet zouden hebben, had jij hier niet meer gezeten,’ verdedigde premier Rutte het maandagse topberaad. De partijen waren het immers over zo veel zaken oneens dat afstemming noodzakelijk was om het kabinet te laten overleven.
3. Wat is hier verkeerd aan?
Het maandagochtendoverleg is een soort cockpit van de regering geworden. Daar worden de belangrijke besluiten genomen en het Regeerakkoord afgevinkt. In de loop van de week zijn er ook nog allerlei overleggen en op vrijdag komt de ministerraad bijeen. Die is in de loop van de jaren steeds korter gaan duren. Soms twee uurtjes, gezamenlijke lunch inbegrepen. Heel wat korter dan de vaak tot midden in de nacht durende overleggen van bijvoorbeeld het kabinet-Den Uyl.
Het lijkt erop dat de ministers alleen nog maar bij elkaar komen om bij het kruisje te tekenen. Dit systeem roept steeds meer kritiek op. De bedoeling is dat de regering regeert en het parlement controleert en niet omgekeerd. Een schoon streven, maar het is in Nederland coalitieland theorie geworden. Het roept de vraag op of de Kamer zichzelf controleert en maakt dat de Kamer geen leeuw is maar een lam, naar het boek van toenmalig Kamervoorzitter Anne Vondeling (PvdA) uit 1976.
Vooral in een kabinet met een Kamermeerderheid van 76 zetels – dus slechts één zetel meer dan de oppositie – is het coalitieberaad uitgegroeid tot een ultiem overlevingsmechanisme.
4. Wie willen ervan af?
Een groot deel van de Tweede Kamer. Grootste criticus van het systeem is CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt die vindt dat er een probleem is van ‘macht en tegenmacht’. Hij schreef er een boek over en wijst daarbij op de conclusies van de parlementaire commissie kinderopvangtoeslag in het rapport Ongekend onrecht. Die tonen volgens Omtzigt aan dat het hele systeem – de trias politica ofwel scheiding der machten – over langere tijd heeft gefaald. De willekeur van de staat beschermde de burgers niet en Kamerleden verzochten vergeefs om informatie, terwijl de Grondwet voorschrijft dat de regering een informatieplicht jegens de Kamer heeft. Allemaal getolereerd in het coalitieberaad.
Lees ook het commentaar van Eric Vrijsen: Als de VVD niet oppast, zwemt Rutte in een linkse fuik
Ook informateur Herman Tjeenk Willink signaleert al jaren een verwijdering tussen burger en overheid als gevolg van het Haagse monisme ofwel het ontbreken van dualisme: tegenmacht. In zijn jongste eindverslag legt hij het nog eens uit en bepleit hij bijvoorbeeld een Regeerakkoord op hoofdlijnen.
‘Te vaak blijken in de formatie afgesproken regelingen te complex en moeilijk uitvoerbaar. Dat levert direct of op termijn problemen op waarvan burgers het slachtoffer worden. Een dichtgeregeld akkoord draagt ook bij aan de verknoping van het bestuur en de politieke controle op het bestuur. Uitgebreid wekelijks coalitieoverleg op maandagochtend accentueert die verknoping,’ schrijft Tjeenk Willink.
Rutte gaf maandagavond in Nieuwsuur zijn visie op de toekomstige bestuurscultuur. Naar verwachting zal hij als eerste het maandagochtenberaad willen afschaffen. Eerder beloofde hij al meer transparantie. Zo worden sinds kort de agenda en de besluiten van de ministerraad gepubliceerd. Waar dit alles in de praktijk toe leidt, staat te bezien. De vraag is of er in een land met zo veel kleine partijen nog valt te regeren als er geen regie meer is vanuit de regerende coalitie.