‘Vier industrieën doden minstens 7.000 mensen per dag in Europa.’ Dat is de niet mis te verstane boodschap van de WHO. Het gaat om de tabaks- en alcoholindustrie, de fossiele industrie en de voedingsindustrie. Over laatstgenoemde schreef de Deense bioloog Nicklas Brendborg een onthutsend boek.
Tabak, alcohol, ultrabewerkte voeding en fossiele brandstoffen zijn elk jaar deels of volledig de oorzaak van 2,7 miljoen doden in de brede Europese regio. Dat blijkt uit een nieuw rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De WHO spreekt van ‘bedrieglijke tactieken’ om beleid te beïnvloeden, zoals politieke lobby’s, reclame gericht op kinderen en de verspreiding van misleidende informatie.
Welkom in de eeuw van de superprikkels
Hoe die misleiding door de voedingsindustrie precies gebeurt, legt Denemarkens bekendste bioloog Nicklas Brendborg (28) uitvoerig uit in zijn nieuwe boek Gewoontedieren.
‘We worden voortdurend gemanipuleerd door ’s werelds meest toonaangevende bedrijven, die ons verleiden met zogeheten superprikkels,’ zegt Brendborg. Dat zijn kunstmatige versies van prikkels waardoor de mens van nature wordt aangetrokken, maar die het natuurlijke aspect dusdanig ruim overstijgen dat ze schadelijk worden en de mens zelfs verslaafd maken.
‘Het is niet de schuld van de consument,’ beweert de bioloog. ‘De industrie gebruikt de kennis over de menselijke biologie om onze instincten handig te bespelen.’
Daardoor komen we in de bizarre situatie terecht dat we enerzijds heel goed weten dat snacken een slechte gewoonte is, maar het toch niet kunnen weerstaan. Daarin spelen de volgende factoren een rol:
1. Duizenden mensen zijn je tegenstander
Onze voeding is ontworpen is om er zo veel mogelijk van te eten, aldus Brendborg. Voedselproducenten doen er alles aan om te achterhalen hoe ze onze natuurlijke eetlustregulering kunnen manipuleren, zodat we meer eten.
Er zijn duizenden mensen bij betrokken en ze werken allemaal voor je tegenstander. ‘Werkelijk álles wordt geoptimaliseerd, tot de kleur, de textuur en het geluid aan toe. Bedrijven produceren duizenden varianten van elk product en testen met geavanceerde wetenschappelijke methodes hoe zowel muizen als mensen op het product reageren.
‘Elke keer beoordelen ze of een kleine verandering het een piepklein beetje aantrekkelijker heeft gemaakt dan de vorige. Sommige voedselproducenten gebruiken zelfs hersenscans om te bestuderen hoe het eten ons beïnvloedt.’
Kunstmatig eten is immers ontworpen om onnatuurlijk hard op alle knoppen in het beloningssysteem in de hersenen te drukken. Het speelt in op onze voorliefde voor suiker, vet en zout, onze hang naar variatie, en onze neiging om te escaleren met steeds sterkere stimuli.
Een voorbeeld: vroeger was een ijsje met ‘gewone’ vanille- of chocoladesmaak al voldoende om onze tong te strelen. Tegenwoordig komen ijsfabrikanten als Ben & Jerry’s met een roomijsvariant met karamelsaus én chocoladestukjes én koekjesdeeg. Drie superstimuli voor de prijs van één.
2. Chips zijn geavanceerde wapens
Brendborg geeft nog een voorbeeld: jawel, chips. ‘Zoals alle bedrijven is de chipsproducent opgericht om geld te verdienen. Dat maakt jouw verstand, jouw wilskracht en jouw verzadigingsgevoel tot zijn grootste vijanden. Laat je de chips in de kast liggen, dan duurt het langer voordat je nieuwe koopt.
‘Dat is ook het geval als je elke keer maar een handjevol eet, omdat je dan vol zit of omdat je op wilskracht halverwege de zak stopt. Dus moet de chipsproducent jouw verzadigingsgevoel en jouw wilskracht bestrijden om zo veel mogelijk geld te verdienen.’
En daar gaan sommige voedselproducenten erg ver in, verzekert Brendborg. ‘De grootste producenten hebben overal ter wereld onderzoeksparken staan. Daar werken hoogopgeleide onderzoekers, die over miljarden euro’s beschikken om nauwkeurige optimaliseringsprocessen van chips, koekjes en magnetronmaaltijden te bedenken. Alsof het om medicijnen van levensbelang of geavanceerde wapens gaat.
‘Ze beantwoorden vragen als: wat is de perfecte balans tussen vet en suiker? Wat stimuleert de eetlust het meest – E620 of E621? Moeten de chips iets donkerder geel worden gemaakt? En ga zo maar door.’
3. Zelfs de verse kip in de winkel bevat toegevoegd zout
Brendborg klaagt ook de zoutconsumptie van de westerse consument aan. ‘Jij en ik eten genoeg zout om de fysiologische behoefte van een klein dorp te dekken. Dat komt niet door het beetje zout dat we zelf op ons eten strooien. Het grootste deel van het zout dat we eten, is afkomstig uit bewerkt voedsel. Net als suiker zit zout overal in verstopt. Er kan met gemak evenveel zout in kaas, vleeswaren en brood zitten als in een zak chips. Zelfs aan niet-bewerkt voedsel wordt stiekem zout toegevoegd zodat het aantrekkelijker wordt.’
Als ergste voorbeeld noemt de auteur verse kip: ‘Je zou denken dat kip gewoon is ingepakt en in de koeling is gelegd, en dat je dus krijgt wat je ziet. Maar kipproducenten gebruiken vaak een techniek die “plumping” wordt genoemd, waarbij ze zout water in het vlees spuiten. Daar wordt het vlees voller van.
‘Daarnaast verbetert het ook de smaak, omdat het water verdampt als je de kip braadt en er een heleboel zout overblijft.’
4. Sommige restaurantmaaltijden zijn nog slechter dan fastfoodmaaltijden
Ja, fastfood is de hoofdoorzaak van onze vetzuchtepidemie. Maar die fixatie op fastfood betekent volgens Brendborg dat andere delen van de voedselindustrie makkelijk en handig onder de kritiek uitkomen.
‘De meeste mensen denken dat het eten in een restaurant gezonder is dan bij de fastfoodketens. Zo dacht ik er in elk geval zelf over. In een restaurant ligt er immers vooral groenvoer op je bord en ziet het eten er over het algemeen ook minder vet uit. Maar ironisch genoeg blijkt dat restaurantmaaltijden over het algemeen meer calorieën bevatten dan fastfoodmaaltijden.’
Brendborg legt uit: ‘Westerse restaurants voeren, net als de fastfoodketens, een keiharde concurrentiestrijd met elkaar. Die wedstrijd win je natuurlijk niet als je op calorieën bespaart. Als de restaurants willen dat we vaker langskomen, moeten ze concurreren op alle smaakfacetten, ook op de “goedkope”, zoals het gebruik van grote hoeveelheden vet. Dat zie je vooral aan de enorme hoeveelheden boter en olie die worden gebruikt in restaurantkeukens.’
5. Bergbewoners zijn minder gevoelig voor ultrabewerkt voedsel
Waarom is de staat Colorado, de hoogstgelegen staat van de Verenigde Staten met een gemiddelde hoogte van 2.100 meter boven de zeespiegel, de slankste staat van de Verenigde Staten? vraagt Brendborg zich af. Zouden die twee zaken iets met elkaar te maken hebben?
De oorzaak ligt mogelijk in smaak, denkt de bioloog: ‘Je hebt vast weleens wat gegeten in een vliegtuig en toen heb je misschien ontdekt dat het eten niet zo lekker smaakt. Een studie in opdracht van luchtvaartmaatschappij Lufthansa concludeerde bijvoorbeeld dat de gevoeligheid van de smaakpapillen voor zoet en zout voedsel 30 procent lager ligt in een vliegtuig.
‘Er is eveneens ontdekt dat de luchtdruk en de lage luchtvochtigheid ervoor zorgen dat het eten minder geur verspreidt. Dus blijven bergbewoners misschien makkelijker op gewicht doordat hun omgeving hen gewoon minder gevoelig maakt voor de trucs die de voedselproducenten gebruiken als ze eten voor ons maken.’
Lees ook: Wat u moet weten over ultrabewerkt voedsel
En dan nu de oplossing
Brendborg heeft geen perfecte oplossing voor wat volgens hem een van de grootste uitdagingen van deze eeuw wordt, maar hij geeft wel enkele strategieën mee om te voorkomen dat jij door de superstimuli van de industrie wordt gemanipuleerd:
Kennis
Als je begrijpt hoe de hersenen werken, kun je de controle erover terugkrijgen. Leer hoe bedrijven superstimuli inzetten om jouw gedrag te beïnvloeden. Wees kritisch en vraag je af of je bepaald voedsel echt wel nodig hebt. Bijvoorbeeld: guacamole hoef je echt niet voorverpakt te kopen. Zelfgemaakt is het zo veel lekkerder.
Bewustwording
Wees je bewust van jouw gewoonten en welke prikkels jou beïnvloeden. Snack je uit verveling, probeer dan een andere manier te vinden om je verveling tegen te gaan.
Zelfbeheersing
Stel grenzen en oefen zelfbeheersing. Laat je niet verleiden door marketingtrucs zoals ‘1+1 gratis’. Voor sommige mensen met obesitas kan gewichtsverliesmedicatie helpen.
Minder blootstelling
Verminder je blootstelling aan superprikkels. Haal geen koeken, chips en andere troep in huis, maar vervang ze door gezondere alternatieven die ook lekker zijn, zoals zelfgebakken cake.