De onvrede en het wantrouwen in de samenleving zijn tekenen van een breed gevoelde leegte. Het neoliberalisme als verhaal voldoet niet meer. Om die op te vullen, dient zich een nieuw gedeeld verhaal aan, schrijven psychiater Esther van Fenema en theoloog Joost Röselaers op EW Podium. Woensdag verschijnt hun boek De leegte voorbij.
De politiek gaat van crisis naar crisis. Daaraan verbonden is een vertrouwenscrisis. Het lukt de politiek niet oplossingen te bieden voor de stikstofcrisis, de asielcrisis, de Toeslagenaffaire-crisis en de naslepen van de coronacrisis, om maar een aantal crises te noemen. Het lukt de politiek hoogstens oplossingen voor de korte termijn te bedenken. De grote uitdagingen blijven liggen. Intussen groeien de onvrede en het wantrouwen in de samenleving.
Er zit een rode draad in deze crises. Ten diepste zijn het geen politieke of economische crises, maar existentiële en zelfs spirituele crises. Het draait om de aloude spirituele vragen: wie ben ik en – vooral – wie zijn wij? Wat verbindt ons? En wat is de stip op de horizon? Hoe ziet de ideale samenwerking eruit en hoe kunnen we daar stap voor stap gestalte aan geven? Welke verhalen bieden zin, samenhang en perspectief aan ons bestaan?
Het liberale verhaal is verworden tot neoliberalisme
De afgelopen decennia seculariseerde Nederland in buitengewoon rap tempo. Dat heeft ons vaak bevrijd van een dikwijls onderdrukkend paternalisme. We hebben meer dan ooit de ruimte om te worden wie wij zelf willen zijn. Dat is een groot goed en iets om te koesteren. Maar vrijheid is niet een doel op zich. Het begint bij vrijheid. Maar in alle pogingen ons te bevrijden, is de vraag niet gesteld: vrij zijn, waartoe?
Het liberale verhaal, dat ons een ongekende vrijheid schonk, is verworden tot neoliberalisme. Een puur kapitalistisch verhaal, waarin consumentisme de waarde van ons leven bepaalt. Je bent wat je hebt. Daaraan is een sterk maakbaarheidsgeloof verbonden. Je hebt alle vrijheid gekregen om succesvol te worden. En als dat niet lukt, dan heb je dat aan jezelf te wijten. Dit neoliberale verhaal verwoest mens en natuur. Dat is geen verhaal dat toekomst heeft. Het zorgt voor een grote leegte.
Zonder gedeeld verhaal kunnen wij niet leven
Het failliet van het neoliberale verhaal wordt door alle politieke partijen onderkend. Zelfs de VVD neemt er afscheid van. Dit stelt ons voor de dringende vraag: wat nu? Zonder gedeeld verhaal kunnen wij niet leven. Zonder samenhang, structuur en ordening in de samenleving lopen we het risico op ontbinding.
De afgelopen maanden voerden wij gesprekken met zeventien mensen over een nieuw verhaal dat ons verbindt. Voorbij de leegte. De psychiater en de predikant gingen samen op pad. Dat bleek een goede combinatie. Het gaat ten diepste om existentiële en spirituele vraagstukken, en dat zijn van oudsher onze expertises.
Alleen zelfontplooiing en succes tellen nog in neoliberalisme
Alle geïnterviewden signaleren een vorm van leegte, die tot persoonlijke bezorgdheid leidt. Van jong tot oud, van links naar rechts, en van progressief tot conservatief: de verregaande ontmenselijking die samenhangt met deze leegte verontrust. Het individu van nu leeft vanuit een ideaal waarbij zelfontplooiing en succesvol zijn de enige dingen zijn die tellen. Zelfoptimalisatie is het hoogste streven.
Hoe verder? Wij hebben geen verhaal te bieden dat als een nieuw gedeeld verhaal kan fungeren. Het is aan de samenleving en vooral aan onze politici om daarin het voortouw te nemen. We hoeven niet bij nul te beginnen. We hebben uit onze gesprekken een aantal stenen waarop we het nieuwe verhaal kunnen bouwen. Bouwstenen die als fundament dienen. Deze stenen zijn onze vier T’s.
De vier T’s om een nieuw verhaal als alternatief voor neoliberalisme te bouwen
Traditie. Het verleden is een belangrijk ankerpunt, waarin kernwaarden besloten liggen die we graag zouden herijken voor gebruik in het hier en nu. Denk aan onze religieuze tradities, het humanisme, de Verlichting en (positieve) verhalen uit ons verleden. In het verleden ligt een schat aan doorleefde kennis die we met elkaar weer mogen opgraven.
Transcendentie. Een mens kan niet leven zonder het besef deel uit te maken van een groter geheel. Dat kun je op verschillende wijzen ervaren. Dat kan hoog verheven zijn, maar juist ook alledaags. Het transcendente overstijgt, disciplineert en verenigt en staat in scherp contrast met het zelfgerichte. Het biedt de morele voorwaarden voor belangrijke gemeenschapsparameters zoals solidariteit, bescherming en het vermogen jezelf op te offeren voor het collectief. Alleen het transcendente lijkt in staat om te inspireren tot het ontwikkelen van ordenende en heilzame structuren in een willekeurige en chaotische verzameling individuen. Iets wat ons overstijgt, kan bijdragen aan het vermogen om te verenigen en genereert, als het goed is, groepsdeugden zoals eerlijkheid, naastenliefde, tolerantie en solidariteit.
Toekomstperspectief. Onze toekomst ten slotte, als een ongewis ankerpunt. We delen onmiskenbaar hetzelfde doel: de aarde behouden voor onze kinderen. Maar de weg daarnaartoe kent nog onvoldoende gemeenschappelijkheid. We hebben voorbeelden, voortrekkers en visionairs nodig die ons liefdevol en met mildheid en mededogen de weg wijzen.
Tempels. Er zijn ruimtes in het publieke domein nodig waar verhalen gedeeld worden, over waarden gesproken wordt, we elkaar vooral ontmoeten en een hand op elkaars schouder kunnen leggen. Vanuit alle achtergronden, waardoor we samen aan nieuwe verhalen kunnen bouwen. Tempels in het hart van de samenleving. Door de ontkerkelijking is er letterlijk een leegte ontstaan, die gevuld dient te worden in het hart van de samenleving.
Gebruik de verbeelding en kus elkaar weer wakker
Op deze bouwstenen zal het nieuwe verhaal worden gebouwd. Het zal een verhaal zijn dat meer dan ooit rekening houdt met onze omgang met de natuur. Een flink aantal van de mensen die wij spraken, ziet een nieuw verhaal ontstaan rond de zorg om de aarde. Ook dat verhaal zal – meer dan nu gebeurt – aan de vier T’s verbonden moeten worden, wil het echt een gedeeld en verankerd verhaal worden. Dat geldt ook voor andere invalshoeken, zoals het liberale en het socialistische verhaal.
Elke stroming dient haar eigen verhaal weer ernstig te nemen en te verdiepen. We hebben te lang en te veel geleden onder visieloze politiek en kortetermijndenken. Het heeft onszelf en de natuur grote schade berokkend. Hiermee doen we onszelf en de menselijke mogelijkheden tekort. We zijn elkaar de afgelopen decennia letterlijk uit het oog verloren, waardoor we niet meer zien dat we met elkaar verbonden zijn door tradities, tempels, transcendentie en het toekomstperspectief. Een kwestie van onze verbeelding gebruiken, en elkaar wakker kussen.
Op woensdag 11 oktober verschijnt het boek van Esther van Fenema en Joost Röselaers De leegte voorbij. Op zoek naar een verhaal dat ons verbindt bij uitgeverij Prometheus.