Een van de mooiste boeken over Jezus is van de hand van Shusaku Endo. De Japanner, die behoorde tot de zeer kleine katholieke minderheid in zijn land, schetste een indringend portret van een eenzame, onbegrepen man.
Veel bewonderaars van Martin Scorsese hebben er een beetje moeite mee. De gerenommeerde Amerikaanse filmregisseur, die misdienaar was en zelfs met de gedachte speelde geestelijke te worden, voelt zich aangesproken door de kern van het christelijke geloof. Ook raakte hij onder de indruk van de beeldenpracht in de katholieke kerk en het theatrale van de mis. Het werd zijn missie om met grote verbeeldingskracht fascinerende verhalen over schuld en boete, zonde en berouw op het witte doek te brengen.
Katholicisme stuit vaak op onbegrip bij heidense filmliefhebbers
Lees ook dit stuk van Gerry van der List: De morele worstelingen van Shusaku Endo
Dat katholicisme stuit nog weleens op onbegrip en weerstand bij heidense filmliefhebbers. Het zwaarst op de maag lag ongetwijfeld Silence (2016), waarin Scorsese 159 minuten lang in beeld bracht hoe twee Portugese jezuïeten in de zeventiende eeuw door Japan trokken op zoek naar hun vroegere mentor. De integere film over martelaarschap, lijden en verlossing werd traag verteld en was simpelweg een lange zit.
De auteur van het oorspronkelijke boek kreeg ook te maken met gevoelens van bevreemding. Shusaku Endo (1923-1996) behoorde tot de zeer kleine katholieke minderheid in zijn geboorteland, Japan. Slechts ongeveer 1 procent van zijn landgenoten rekent zich tot de godsdienst waarin zijn – gescheiden – moeder hem opvoedde.
Het katholicisme van Endo was zeker niet van de blijmoedige, zorgeloze soort. De schrijver ging zijn leven lang gebukt onder een schuldgevoel. Hij maakte deel uit van de generatie van jongemannen die door de Japanse keizer de wereld in werden gestuurd om voor het vaderland te vechten en niet zelden ook te sterven. Maar de broze Endo ontliep de dienstplicht door zijn tuberculose die hem veel tijd in ziekenhuizen deed doorbrengen. Hij hoefde tijdens de Tweede Wereldoorlog niet aan kamikazeacties mee te doen, maar probeerde zich nuttig te maken door werkzaamheden te verrichten in een wapenfabriek. In plaats van verheugd te zijn over zijn lot, voelde hij zich tekortschieten tegenover zijn leeftijdgenoten die hun leven op het spel zetten.
De tragiek overheerst in de romans van Endo, die altijd een buitenstaander zou blijven. Door zijn bedlegerigheid, door zijn studie in Frankrijk, door zijn geloof. Met de scherpe blik van een empathische waarnemer bracht hij de zoektocht door het leven in beeld van individuen die worstelden met allerlei dilemma’s. Zijn werk vertoont enige overeenkomsten met dat van de eveneens tobberige Britse katholieke romancier Graham Greene, die een bewonderaar was van Endo. Het door Scorsese verfilmde Stilte (1966) wordt algemeen gezien als het hoogtepunt van zijn oeuvre.
Jezus. Het verhaal van een leven dwong wereldwijd bewondering af
In 1973 verscheen een bijzonder boek dat eveneens wereldwijd bewondering afdwong. In Jezus. Het verhaal van een leven (1973) liet Endo zijn landgenoten kennismaken met de woorden en daden van de stichter van zijn godsdienst.
Jezus vormt een combinatie van verschillende genres. Hier en daar is het boek in zekere zin een reisverslag. Endo ging op pad door het Heilige Land om informatie te vergaren. Maar hij baseert zich ook op historische studies en vanzelfsprekend op de evangeliën, die volgens hem deels fictie zijn. Zelf laat hij ook zijn verbeeldingskracht de vrije loop. Graag wil hij met literaire middelen de schoonheid van de boodschap van het evangelie op zijn volk overbrengen.
Endo legt de nadruk op de zachte krachten van Jezus. Voor hem draait het om de man aan het kruis, om de lijdende Christus. Minder belangstelling toont hij voor de charismatische sekteleider die de bevolking in Galilea wilde mobiliseren, voor de leraar, voor de wonderdoener.
De tragiek van Jezus was volgens Endo dat hij niet goed werd begrepen door zijn volgelingen. Zij zagen in hem een revolutionaire leider en waren ontgoocheld toen zijn koninkrijk niet van deze aarde bleek te zijn. Door dit onbegrip was Jezus au fond een eenzame man, die uiteindelijk werd verraden door zijn leerlingen.
Maar op dat verraad reageerde hij niet met wrok en woede. Nee, Jezus antwoordde met liefde, wat het menselijke voorstellingsvermogen bijna te boven gaat. Hij werd in de steek gelaten, maar schonk vergiffenis.
Door zijn offer aan het kruis moeten zijn leerlingen overdonderd zijn geweest. Tegelijk hadden ze het gevoel dat Jezus na zijn dood bij hen bleef. Het was een tastbaar, concreet besef, schrijft Endo: ‘Jezus was niet dood. Meer: het was alsof hij nog altijd met hen sprak.’ Endo voegt daar in een persoonlijk terzijde aan toe: ‘Zelfs ik, een solitaire romanschrijver uit het Verre Oosten, bespeur dat.’ Dit besef inspireert tot de troostrijke gedachte dat Jezus je nooit verlaat, dat hij een eeuwige metgezel blijft.
Geen afstand van katholieke dogma’s, Endo blies ze nieuw leven in
Het werk van Endo heeft in Nederland een propagandist in Willem Jan Otten. De katholieke schrijver mocht dan ook het voorwoord van de Nederlandse vertaling van het Jezus-boek voor zijn rekening nemen. Endo nam, anders dan zoveel theologische tijdgenoten, geen afstand van de dogma’s van het katholieke geloof, stelt Otten vast, maar blies ze nieuw leven in. Bij hem werd het mysterie van de verrijzenis opnieuw ervaarbaar en aanvaardbaar.
En zo deed Shusaku Endo iets unieks in de literatuur van na de Tweede Wereldoorlog: het christelijk geloof op een artistiek aansprekende wijze over het voetlicht brengen.