In de Verenigde Staten groeit de oppositie tegen de regering-Trump. Maar leidt het tot een serieuze tegenmacht? Bijzonder hoogleraar filosofie Haroon Sheikh: ‘Trump is het verkeerde antwoord op de juiste vraag.’
Terwijl Koningsdag voor ons een feestdag is, markeerden de Amerikanen recent No King’s Day: een dag van massaal verzet. De Verenigde Staten zijn dan wel een democratie, maar volgens velen gedraagt de president zich steeds meer als een koning. Twee maanden reisde ik door het land om beter te begrijpen wat voor politieke omwenteling zich daar afspeelt.
Voor het Eisenhower Fellowship, een niet-partijgebonden programma dat elk jaar mensen uit diverse landen naar de Verenigde Staten brengt om vooraanstaande experts te ontmoeten, was ik in elf steden om het thema macht en tegenmacht te onderzoeken. Van tevoren wist ik nog niet dat dit vraagstuk zo actueel zou worden, nu er in Washington een regering zit die als geen ander macht omarmt en tegenmacht niet duldt.
Een van de vragen tijdens mijn reis was hoe het is gesteld met het verzet. Waarom lijkt de Amerikaanse democratie zo fragiel? Is Donald Trump zo populair, of zijn macht zo groot?
Vermoeidheid en verbijstering
Een hoge ambtenaar van de Democratische gouverneur in de – goeddeels Republikeinse – staat Pennsylvania zei me dat vermoeidheid en verbijstering de redenen zijn dat mensen niet in verzet komen. Veel anderen zeggen af te wachten, en willen dat de rest van de bevolking eerst ervaart waarvoor ze heeft gekozen. Tegelijk rijst wel de vraag: wat als het dan te laat is en verzet niet meer mogelijk is?
Met Harvard-econoom Dani Rodrik sprak ik over de vergelijking met landen als Hongarije, Turkije en Rusland, waar populistische leiders langzaam de democratische instituties uithollen. In vergelijking met hen vond hij Trump onhandig, incapabel.
Consolideren die leiders jarenlang stap voor stap hun macht, Trump probeert dat opzichtig en in één klap te doen. Rodrik refereerde aan de slordig opgestelde brief die de regering net had verstuurd naar zijn universiteit, over maatregelen die ze zou treffen tegen ‘veiligheidsrisico’s’ op Harvard.
Project 2025
Zou Trump toch kunnen slagen, vroeg ik mij af. In het Amerikaanse systeem kun je vooral in de eerste twee jaar iets veranderen, en Project 2025 – een uitgebreid rapport van 900 pagina’s van denktank The Heritage Foundation om Amerika in een conservatieve richting te sturen – is een agenda om in die tijd het land onherroepelijk te veranderen.
En terwijl Erdoğan en Orbán tegenover de internationale gemeenschap moesten veinzen democraten te zijn, heeft Trump daar geen last van. En dachten wij in het begin niet ook dat Erdoğan en Orbán onhandig waren? Moesten ze niet leren hoe ze hun politieke systeem manipuleren?
Veel faalt in de blitzkrieg van Trump, maar andere dingen lukken wel. En met het snelle tempo van zijn decreten, hoe onhandig ook uitgevoerd, verandert hij het speelveld sneller dan mensen kunnen reageren.
Toen ik van de campus wegliep, was ik er niet geruster op. Ja, Harvard verweert zich kranig. Maar op hoeveel andere plekken durven mensen zich al niet meer uit te spreken?
Hoop door vitaliteit van Amerikanen op lokaal niveau
Wat mij op mijn reis wel hoop gaf, was de vitaliteit van Amerikanen op lokaal niveau. Misschien wel omdat zij altijd minder op hun overheid konden leunen, zag ik geen houding van klagen, maar van de mouwen opstropen.
Zo zag ik in Seattle, dat een diepe democratische traditie kent, de gemeenteraad instemmen met de verlenging van democracy vouchers. Een fascinerend concept. Geld speelt een belangrijke rol in de Amerikaanse politiek. In plaats van dat te bestrijden, democratiseert Seattle de rol van geld.
Niet alleen rijken, maar iedere burger krijgt uit de gemeentebelasting een bedrag om aan een lokale kandidaat te schenken. Zo wordt iedereen donor en krijgen andere soorten politici meer kans op succes. Een professionele vermogensbeheerder die de concentratie van welvaart wil loskoppelen van de concentratie van macht, steunt het project. Net als grote bedrijven richt het fondsen op voor politici, maar dan uit achtergestelde gemeenschappen.
Bewogen geschiedenis Tulsa
Neem ook het museum Greenwood Rising in Tulsa, Oklahoma. Tulsa kent een bewogen geschiedenis. Zo was er Black Wall Street, een zwarte gemeenschap die welvarend werd nadat olie werd gevonden, maar bij de heftige rassenrellen in 1921 volledig is vernietigd en verjaagd. Net toen de gemeenschap zich weer oprichtte, bouwde de politiek snelwegen dwars door haar leefgebied.
Een groep mensen begon een prachtig museum om het gebied Greenwood te eren, opdat de gemeenschap opleeft. Buiten staat een mooi citaat van de zwarte schrijver James Baldwin: ‘Niet alles wat onder ogen wordt gezien, kan worden veranderd. Maar niets kan worden veranderd zonder het eerst onder ogen te zien.’ Een belangrijke les voor elke gemeenschap met een pijnlijk verleden.
Netwerk van Democraten en Republikeinen om polarisatie tegen te gaan
Later sprak ik mensen van het Arizona Democracy Resilience Network, een voorbeeld van Amerikaanse veerkracht. Dit netwerk betrekt mensen van beide partijen, Democraten en Republikeinen, en houdt bijeenkomsten om verschillen te overbruggen en polarisatie tegen te gaan. Zoals via het verbinden van trusted messengers, leiders van diverse gemeenschappen, met als doel hun vertrouwde stem in te zetten om aan een gedeeld verhaal te bouwen.
Ze vertelden mij ook over een project van universiteiten om te infiltreren in allerlei online gemeenschappen, om zo een vinger aan de pols te houden bij de antidemocratische bewegingen die ontstaan.
Hoe veerkrachtig is de Amerikaanse democratie?
Hoe sterk de veerkracht van de Amerikanen ook is, verzet moet worden vertaald naar de politieke instituties. Daarover sprak ik democratie-expert Larry Diamond (Stanford University). Hij ziet al een stevigere rol van de rechtspraak, in het bijzonder het Hooggerechtshof, waarvan ook door Trump aangestelde leden zich soms tegen zijn beleid keren.
Op termijn kan er meer verzet komen vanuit het Congres, zei hij. Een Democratische zege bij de tussentijdse verkiezingen in november 2026 en splitsingen in het Republikeinse kamp kunnen leiden tot een politiek blok dat verzet kan leveren tegen de regering.
Niet iedereen is daarvan overtuigd. Een Democratische campagnestrateeg zei dat Trump slechts een symptoom is van een Republikeinse Partij die al sinds de jaren negentig kiest voor polarisatie, onwaarheden en politiek als oorlog. De enige optie voor verzet die hij voor zich ziet, is een nieuwe conservatieve partij die zich van de MAGA-beweging afsplitst. Voor ons misschien moeilijk voorstelbaar, maar de Amerikaanse geschiedenis kent meer partij-innovatie dan wij denken.
Soul searching Democraten
Natuurlijk is een antwoord vanuit de Democraten waarschijnlijker. Tijdens mijn reis likten die nog hun wonden, en negatief nieuws over de mentale gesteldheid van oud-president Joe Biden maakte het nog lastiger een stevig antwoord te formuleren. Wel merkte ik veel soul searching en het werken aan een nieuw verhaal.
‘Trump is het verkeerde antwoord op de juiste vraag,’ hoorde ik vaak. Democraten werken aan betere antwoorden voor de vragen die Trump op de agenda zette.
Zal dit allemaal werken? Dat kan niemand zeggen. Zoals journalist Ezra Klein in zijn podcast zegt, weten wij nog niet in welke tijdlijn wij zitten. Zoals in sciencefictionfilms waarin verschillende toekomsten naast elkaar bestaan. Een waarin de democratie zich herstelt, of een waarin het land verder afglijdt? En in dat laatste geval: waarheen? Blijft de steun voor Trump sterk? Zo niet, wat gebeurt er dan?
Scenario’s voor een verlies bij de komende verkiezingen
Eén scenario dat ik hoorde, betrof de poging om nu al de volgende verkiezingsuitslag te ondermijnen. Door twijfels te zaaien over de stemmachines en door strenge eisen te stellen aan de mogelijkheid om te stemmen. Dan kan een verlies bij de tussentijdse verkiezingen in twijfel worden getrokken. Het heftigste scenario dat ik hoorde, is een gewelddadige opstand bij een Republikeins verlies. Of zelfs een tweede burgeroorlog. Of voldoende onrust om de noodtoestand uit te roepen.
Het goede nieuws is dat het verzet zich organiseert. Zal het groeiende verzet slagen, of is het de opmaat naar een nog heftigere tegenreactie? Elke gebeurtenis is een teken: de omvang van protesten als No King’s Day, Trumps inzet van de nationale garde tegen protest, en zijn botsing met instituties als het Hooggerechtshof. Aan de hand daarvan zullen we langzaam kunnen bepalen in welke tijdlijn wij ons bevinden, in een realiteit die soms onwerkelijker lijkt dan sciencefiction.