Het Berlijn van Angela Merkel speelt steeds nadrukkelijker de baas in Europa. Dat was al zo tijdens de eurocrisis en nu bij de migrantencrisis weer. Duitsland vervreemdt zich daardoor steeds meer van andere landen. Hoe gevaarlijk is dat?
Twee weken geleden belde de Duitse bondskanselier Angela Merkel (CDU) met de Belgische premier Charles Michel (MR). Dit was haar bikkelharde boodschap, vernam Elsevier uit een betrouwbare bron: ‘Als België geen immigranten accepteert, kan dat gevolgen hebben voor de positie van Brussel als Europese hoofdstad.’
België bukt als er op het Europese politieke toneel wordt geschoten, maar nu werd de Duitse arrogantie zelfs de Belgen te gortig. Namens de Belgische regering reageerde staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) even bikkelhard. ‘Als Duitsland oneindig immigranten binnenlaat, overwegen wij grenscontroles.’
De reactie van de Belgen staat niet op zich. De eurocrisis leidde eerder al tot een opstand van Zuid-Europese landen tegen het Duitse leiderschap, de migratiecrisis tot een opstand van Oost-Europese landen. Het is volgens Europaminister van Baden-Württemberg Peter Friedrich (SPD, 43) het gevolg van de ‘methode Merkel’: ‘Meer besturen vanuit Berlijn, minder vanuit Brussel. Zelfs Duitsland gaat nu voor een Alleingang.’
De laatste weken kon heel Europa die Duitse solistische koers voor het eerst waarnemen, en dat scherper dan ooit. Op dinsdag 25 augustus lekte via de Duitse pers uit dat Duitsland het Verdrag van Dublin eenzijdig opblies. Het principe dat immigranten asiel moeten aanvragen in het eerste Unieland waar ze aankomen, gold niet meer voor Syriërs, bevestigde Merkel. Want: ‘Duitsland is een sterk land met een sterke economie en kan dat aan.’
Het besluit leidde tot een nog grotere exodus van vooral Arabische en Afrikaanse immigranten vanuit onder meer Turkije. Geïnspireerd door Merkels oproep trokken immigranten twee weken lang Schengengrensland Hongarije in, niet zelden de naam van Merkel scanderend. Hongarije werd hierdoor totaal overvallen – Merkel had niet met het land overlegd.
Zondag 6 september besloot Merkel dat de Duitse grens openging en de ‘Flüchtlinge’ welkom waren. Daarop lieten de Hongaarse en Oostenrijkse politie iedereen door. Binnen een week trokken 60.000 migranten Duitsland binnen en begon het gemor van Duitse gemeente- en bondslandbesturen die werden geconfronteerd met een chaos in hun dorpen en steden.
‘Met ons is niet overlegd,’ zei Europaminister Friedrich. Zowel binnen als buiten Duitsland waren velen boos op Merkel. Zij reageerde op de chaos en boosheid door een draai te maken. In de nacht van 13 op 14 september stelde Duitsland grenscontroles in. Plots zaten duizenden immigranten vast in Hongarije en Oostenrijk.
De Hongaarse premier Viktor Orbán was woedend. Merkel nam hem moreel de maat, terwijl zij Europese afspraken brak. ‘Het is daarom een Duits probleem,’ zei Orbán.
Maar een Duits probleem is het door de open Europese grenzen juist niet. Merkel wil met de grenscontroles niet alleen de chaos in haar land beperken. Ze wil ook de andere Unielanden dwingen om akkoord te gaan met het Duitse voorstel om immigranten via een verplicht quotumsysteem over de Unielanden te verdelen. Zo wil Merkel het ‘Duitse probleem’ Europees maken.
Verleden
‘Duitsers willen heel graag laten zien dat ze Gutmenschen zijn. Ruimhartig, open, multicultureel. Dat is op zich een begrijpelijke reactie op de neonazi’s die daar vrijwel elke nacht een asielzoekerscentrum in de fik steken en op hun beladen geschiedenis.
Maar Nederland heeft een dergelijk neonaziprobleem niet. Zo zadelt Duitsland andere Europese landen nog steeds op met het Duitse verleden,’ zegt René Cuperus (55), wetenschappelijk medewerker van de PvdA-denktank Wiardi Beckman Stichting.
‘Dat hebben ze niet in de gaten,’ zegt oud-europarlementariër Derk Jan Eppink (56). Hij kent Duitsland als zijn broekzak en werkt tegenwoordig voor een denktank in New York. ‘Ze snappen niet dat ze kritiek krijgen. En dan worden ze wrokkig.’ Zoals de altijd zo brave Belgen ondervonden.
Ook elders in de Europese Unie (EU) groeit de weerstand tegen de Duitse Alleingang, bleek tijdens de inderhaast belegde top op maandag 14 september in Brussel. Geen quotum, luidde de conclusie. Het was een frontale aanval op Merkel, die dat wel wilde. Maar Hongarije, Slowakije, Tsjechië en Litouwen lieten zich niet intimideren. ‘Hongarije is bereid alleen te staan,’ zei de Hongaarse Permanent Vertegenwoordiger in Brussel Péter Györkös.
Het was een knetterende nederlaag voor de regering-Merkel. Merkels minister Thomas de Maizière (CDU) dreigde publiekelijk EU-subsidies voor Oost-Europese landen in te houden. ‘Duitsland slaat wild om zich heen,’ concludeert Eppink.
‘De grote verworvenheid van de Europese Unie was dat Zuid- en Oost-Europese landen Duitsland accepteerden. Door de eurocrisis is die acceptatie in het Zuiden weg en door de migratiecrisis nu ook in het Oosten. Merkels Duitsland staat niet in contact met andere landen en laat zich leiden door eigen emotie. Dat is gevaarlijk.’
‘Gevaarlijk’ is een woord dat iedereen die Elsevier voor dit verhaal spreekt, laat vallen. En het is volgens deskundigen niet de eerste keer dat Duitsland met vuur speelt. De Duitse Alleingang begint een patroon te worden en dat maakt velen ongerust.
Duitsland werd na de hereniging in 1990 het land met verreweg de grootste bevolking en economie van Europa.
Dat leidde aanvankelijk niet tot politieke macht, maar nu wel. ‘Het is een klassieke les dat economische macht uiteindelijk leidt tot politieke macht,’ zegt PvdA-denker Cuperus.
De bankencrisis die ontstond in 2007 leidde tot een historische omwenteling. De almaar toegenomen macht van instituties in Brussel verkruimelde en de hoofdsteden van de EU-lidstaten grepen de macht. Alleen nationale regeringen konden immers hun banken te redden. Maar toen vanaf 2009 ook landen failliet dreigden te gaan, konden veel hoofdsteden het niet meer alleen af en keek iedereen naar Duitsland.
‘Als de euro faalt, dan faalt Europa,’ zei Merkel. Daarmee werd duidelijk dat geen land de eurozone zou verlaten en Duitsland bereid was geld op tafel te leggen. Merkel negeerde met haar uitspraak de afspraak uit het Stabiliteitspact dat eurolanden elkaar in geval van nood financieel niet zullen helpen. Frankrijk gaf rugdekking. De andere landen stonden erbij en keken ernaar. Net als de Europese Commissie.
‘De Duitse elite heeft toen verzuimd aan de eigen bevolking uit te leggen dat ze niet zozeer landen aan het redden waren, maar hun eigen banken,’ zegt de Amerikaans-Britse politiek filosoof Larry Siedentop (79). De voormalige Oxford-wetenschapper werd beroemd met zijn boek Democracy in Europe (Democratie in Europa), dat door alle serieuze regeringsleiders is gespeld.
Duitse en Franse banken – veelal eigendom van de staat, gemeenten en regio’s – hadden een groot deel van alle Zuid-Europese staatsobligaties gekocht. Als die landen failliet gingen, dan zouden talloze Duitse banken failliet gaan. Cuperus: ‘Onder het mom van Europese eenwording en solidariteit liepen de Duitsers in Athene rond in blauwe T-shirts met gele sterren. Maar daaronder bleek wel degelijk de vlag van het Duitse eigenbelang te zitten.’
De Zuid-Europese reactie daarop was, zegt Eppink: ‘De Duitsers uitmaken voor nazi’s. Want daarmee kun je ze raken.’
Grillig kompas
Bondskanselier Merkel is dé verpersoonlijking van de Duitse macht. Als de gemoederen oplopen, wil ze nog wel eens worden afgebeeld als Adolf Hitler. Haar kompas is grillig: dat is namelijk de Duitse publieke opinie, die is doorspekt met historische schuldgevoelens. Een visionair met een eigen kompas is Merkel zeker niet, zegt Europa-minister Friedrich. Ze wacht af tot in het Duitse publieke debat consensus ontstaat en besluit dan. Dat is haar kompas, de krant Bild voorop.
Het impulsieve karakter van haar beslissingen bleek tijdens de migrantencrisis, maar misschien nog wel duidelijker in 2011. Nadat de kerncentrale in Fukushima was overspoeld door een tsunami én in Duitsland de groene partij in de peilingen kiezers bij Merkel wist weg te trekken, besloot zij opportunistisch tot een Energiewende. Alle kerncentrales moesten sluiten en worden vervangen door wind- en zonne-energie.
Niet zo fijn voor de buurlanden. Duitsland exporteert de piekstroom – als de windmolens hard draaien – voor dumpprijzen, waardoor enorme pieken en dalen in de stroomprijs ontstaan en de infrastructuur het bijna begeeft.
Een Oost-Europese diplomaat in Brussel: ‘Wij ervaren de negatieve gevolgen van bepaalde Duitse beslissingen. De sluiting van kerncentrales heeft bijna voor een implosie van het centraal Europese elektriciteitsnet gezorgd.’ Ook in Nederland bleek het effect heftig. Schone, soms gloednieuwe gascentrales zijn onrendabel geworden en staan stil. Goedkope steenkoolcentrales draaien juist volop.
Doordat de Duitse publieke opinie Merkels koers bepaalt en zij vervolgens beslissingen neemt met grote effecten voor heel Europa, is volgens PvdA-denker Cuperus de ‘German question’ terug. Die Duitse kwestie ontstond na de Duitse eenwording in 1871.
Het land bleek te groot en dominant voor het Europese continent. Na twee wereldoorlogen en de tweedeling in West- en Oost-Duitsland tijdens de Koude Oorlog heeft het land zich na 1990 opnieuw ontwikkeld als een powerhouse dat Europa domineert.
‘Het delicate weefsel in het naoorlogse Europa is door de Duitse eenheid verscheurd,’ zegt Cuperus. Hij vroeg onlangs aan de hoogste Franse ambtenaar voor Europazaken of de Duitse eenheid niet een historische vergissing is geweest. ‘Hij ontkende het moeizaam, draaide eromheen, maar aan alles merkte je dat hij dat eigenlijk ook vond.’
De toenmalige Britse premier Margaret Thatcher en haar Nederlandse ambtgenoot Ruud Lubbers waren destijds tegen een herenigd Duitsland. Maar toen de Amerikaanse president George Bush geen bezwaar had, was het pleit beslecht.
De Duitse koers was sinds de Tweede Wereldoorlog altijd: weer in genade worden aangenomen door macht over te dragen aan een federaal Europa. Boven de gemeenten, bondslanden en bondsregering zou dus een Europese regering moeten komen, met een Europees leger. Daarmee zou de zondige en gevaarlijke natiestaat Duitsland worden ingebed in Europese structuren en Duitse dominantie kunnen worden voorkomen.
Cuperus: ‘De Duitsers zijn gewend aan dat federale model en voelen zich in Brussel comfortabel. Maar Nederland en de Scandinavische landen zijn die federale sudoku in labyrint Brussel helemaal niet gewend, zij snappen dat niet.’ Toch koersen de Duitsers af van een federaal model waarin natiestaten zich ondergeschikt maken aan Brussel.
Niet die ‘Europese regering’ is in de praktijk de baas in Europa, maar de Duitse regering en eventueel de Franse. Dit komt volgens politiek filosoof Siedentop mede door de euro: ‘De euro werkt heel centraliserend.’ Berlijn, Parijs en de Europese Centrale Bank (ECB) bepalen wat er gebeurt.
Wat het allemaal een beetje eng maakt, is dat de Duitse publieke opinie niet meer zo enthousiast is over een federaal Europa. ‘Federaal’ betekent immers dat de kleine landen een even zware stem hebben als de grote. En dat accepteren steeds minder Duitsers.
Cuperus: ‘De Bild-lezer en de man aan de Stammtisch trekken het niet dat Duitsland in de ECB een even zware stem heeft als Malta. Dat is ook niet uit te leggen.’ Zo stuwt alles in de richting van een machtiger Duitsland dat ook machtiger wil zijn.
Negentiende-eeuws Berlijn wordt ook machtiger door een niet-Duitse factor. Als de Amerikaanse of Russische president in Europa zaken wil doen, dan belt hij met Berlijn en misschien met Parijs. Niet met Brussel, en zeker niet met kleinere landen. Die presidenten verwachten dat Duitsland handelt zoals een grootmacht zou handelen. Cuperus: ‘Dat is terug naar de negentiende-eeuwse wereldorde.’
Merkel is bovendien al tien jaar bondskanselier. Alleen al dat gegeven heeft Berlijn machtiger gemaakt. Merkel kent alle dossiers, kent iedereen en heeft in binnen- en buitenland een enorm gezag opgebouwd. Dat maakt Berlijns macht nog groter dan die al is en Merkel enigszins roekeloos.
Met het recent opengooien van de Duitse grens vervreemdde ze haar achterban van zich. Onder meer coalitiepartner CSU uit Beieren oordeelde vernietigend. ‘Een verkeerd signaal,’ zei de Beierse minister Joachim Herrmann. CSU-partijsecretaris Andreas Scheuer zei: ‘Zo kan het niet langer. Duitsland kan zich dit niet veroorloven.’
Het doet denken aan het laatste jaar van Margaret Thatcher. De Britse premier luisterde niet meer naar partijgenoten en werd na elf jaar premierschap door hen gewipt.
Hoe dan ook: het Duitse machtsvertoon heeft paradoxale trekjes. Het mag er namelijk niet uitzien als Duitse macht. Tijdens het Wereldkampioenschap voetbal in 2006 in Duitsland gedroegen de Duitsers – vooral jongeren – zich voor het eerst als normale voetbalsupporters. Met Duitse vlaggen, geschminkte gezichten en openlijke trots op Duitsland.
Velen dachten dat Duitsland vanaf dat moment een normaal land zou zijn. De opluchting van buitenlandse commentatoren was groot. Maar binnenslands kwam er veel kritiek en werd de Duitsers ingepeperd dat dit nationalisme is en dat is slecht.
Sindsdien is het vlagvertoon zichtbaar verminderd. Merkel trok zelfs de Duitse vlag uit handen van een minister die enthousiast was na een CDU-verkiezingsoverwinning.
Het gebrek aan vlagvertoon kan de toegenomen Duitse macht niet camoufleren. Het ziet er alleen uit als Europese macht, die Berlijn gebruikt om landen als Hongarije te kapittelen, of erger. Maar die Europese macht volgt heel Duitse instincten.
Cuperus: ‘De Duitse Alleingang is ook dat ze met hun oorlogsschuld de rest meeslepen. De Duitsers wantrouwen zichzelf en hun eigen door de geschiedenis geperverteerde natiestaat. De natiestaat is per definitie slecht. En daarom willen ze ook andere natiestaten opheffen. Maar nationalisme is in Nederland, Scandinavië en Polen defensief, niet agressief. Dat snappen de Duitsers niet. Waarom zou nazi-overwinnaar Groot-Brittannië zichzelf moeten opheffen wegens de Duitse geschiedenis?’
‘Wij missen bij de Duitsers gezond verstand,’ zegt Michal Buckácek, woordvoerder van de Tsjechische Permanente Vertegenwoordiging in Brussel. ‘Het enige wat de Duitsers doen, is het Duitse publiek tevredenstellen.’
Zuid-Europa raakte van Duitsland vervreemd door de eurocrisis, Oost-Europa door de migratiecrisis, Noord-Europa en het Verenigd Koninkrijk doordat Berlijn hen erop aankijkt dat veel burgers daar van hun land houden. Kan de toegenomen Duitse politieke en economische macht en de wijze waarop het land handelt de Unie opblazen?
Siedentop: ‘Behalve Groot-Brittannië durft geen land een referendum over de Unie te houden. Ze zijn allemaal doodsbang.’ Friedrich: ‘Voor de Unie is het zeer gevaarlijk dat Duitsland eenzijdig besluiten neemt.’
Cuperus: ‘De Duitsers zijn geobsedeerd door zichzelf zonder een goede antenne te hebben voor de omgeving. Zoals de anti-establishmentopstanden van bijvoorbeeld het Front National in Frankrijk. Ze denderen maar door met Europese eenwording en gaan riskante experimenten aan, zoals het openzetten van de grenzen. Berlijn is het oog in de orkaan. In Duitsland is het rustig, eromheen is chaos. Het is geen rocket science: dit loopt zo verkeerd af.’