‘Iraanse president Raisi was een moordenaar van de categorie Stalin’

De dood van president Ebrahim Raisi betekent een probleem voor het regime. ‘Dit zijn uitzonderlijke types, daar heb je er maar heel weinig van.’

De Iraanse president Ebrahim Raisi (63) kwam op 19 mei om bij een helikoptercrash in een oostelijke provincie van het land. Wat betekent zijn dood? Er wordt meteen druk gespeculeerd. Natuurlijk over de oorzaak van het ongeluk, maar ook, misschien wel vooral, over de gevolgen. Want Raisi gold als de opvolger van de leider van Iran, grootayatollah Ali Khamenei. Die is 85 en ziekelijk.

We vragen het aan Afshin Ellian, geboren in Teheran in 1966, sinds 1989 in Nederland, jurist, hoogleraar rechtsfilosofie in Leiden en kenner van Iran. Op maandag 20 mei postte hij op X: ‘De mist is opgetrokken. De slachter van Teheran is dood.’

Ellian was bepaald niet bedroefd toen hij het nieuws hoorde. ‘Nee, ik was blij! Eindelijk weer eens een reden om te lachen. Wie gaat er ook in zo’n oude helikopter zitten. Dat doe je toch alleen als je je onkwetsbaar waant. Wel andere mensen doden, maar zelf denken dat je niet kunt sterven.’

EW Wat zijn de gevolgen van Raisi’s dood voor het streng islamitische regime van Iran, dat na de grote aanhoudende opstanden van 2022-2023 toch al wat zenuwachtig is?

‘De macht blijft gelijk: die ligt bij Khamenei en de Revolutionaire Garde. En die macht kan ook functioneren zonder president. Maar Raisi was wel een vertrouweling van Khamenei. Een ervaren, wrede moordenaar. Dat zijn uitzonderlijke types, daar heb je er echt maar heel weinig van, en Raisi zat echt in de categorie van Stalin. Zo iemand die heel beleefd na het martelen vraagt of het zo genoeg is geweest.

‘Voor Khamenei is dit een grote klap, want Raisi had hem moeten opvolgen. Khamenei heeft echt niet veel mensen om zich heen die zoveel ervaring hebben en die hij ook helemaal vertrouwt. Ze werkten al jaren samen.’

EW Heeft Khamenei haast met zijn opvolging?

‘Ja. Hij mankeert van alles, er gaan geruchten dat Chinese en Russische artsen hem in leven houden. Maar het zal niet makkelijk worden. Dit regime is een ideologisch regime, en dat is ook voor zijn eigen aanhangers levensgevaarlijk. Want wie is het zuiverst in de leer? Er wordt intern ook de hele dag geruzied over allerlei geloofskwesties, en vergeet niet dat een totalitair regime zichzelf constant zuivert. Iran is het enige land ter wereld met een aparte rechtbank voor geestelijken.’

EW De zoon van Khamenei, Mojtaba, is 54. Hij is verbonden aan het seminarie van Qom, waar hij les geeft in godsdienst, en wordt nu regelmatig genoemd als mogelijke opvolger. Maakt hij kans?

‘Dat zou levensgevaarlijk zijn voor het regime, dat zich immers heeft gekeerd tegen de erfelijke opvolging zoals die bestond onder de sjah. Bovendien is die zoon totaal onbekend. Hij laat zich zowat nooit ergens zien, er is geen enkele rede of lezing van hem bekend. We krijgen constant over hem te horen, maar verder… Er zijn zelfs weinig afbeeldingen van hem. Maar degene die nu president wordt in plaats van Raisi, is niet per se de logische opvolger van Khamenei. Het kan gewoon een tussenpersoon zijn.’

EW Op 28 juni zijn er verkiezingen voor de opvolger van Raisi. Hoe werkt dat precies?

‘Wie zich kandidaat wil stellen, moet zich binnen twee weken aanmelden bij de zogenoemde Raad van Hoeders, een gezelschap van twaalf islamitische rechtsgeleerden met een voorzitter die er al sinds 1988 zit en nu 98 jaar oud is: Ahmad Jannati, een enorme hardliner. Zij kijken of je wel zuiver in de leer bent en aan alle eisen voldoet. Vrouwen en hervormingsgezinden maken weinig kans.

‘Khamenei is doodsbang dat er iemand tussen zit die zich ontwikkelt als een soort Michail Gorbatsjov en ruimte opent, waardoor het regime uiteenvalt. In 2009 heeft hij gezegd dat hij dat nooit zal toestaan.

‘Het hele regime is nerveus, sinds die opstanden van 2022-2023, want die waren echt massaal en langdurig. Ik hoor dat er meteen honderden vrachtwagens met Revolutionaire Gardisten naar de steden zijn gestuurd, omdat ze zo bang zijn dat de mensen massaal gaan feestvieren. Dit is een regime dat de eigen bevolking haat. En vreest.’