De kantelmomenten in deze spannende verkiezingscampagne zullen na de stembusgang nog uitgebreid aan bod komen. Wat zijn de opmerkelijkste verkiezingsstunts uit het verleden? EW dook in de archieven en zet gedenkwaardige verkiezingsstunts op een rij.
1918: ‘Tweeëntwintigstedentocht’ van de Economische Bond
De Economische Bond werd in 1917 opgericht met als doel om de drie bestaande liberale partijen – de Liberale Unie, de Bond van Vrije-Liberalen en de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) – te verenigen. De partij werd geleid door prof. Willem Treub (1858-1931), die eerder voor de VDB minister was.
Treub maakte tijdens de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1918 een tweeweekse tournee door het hele land. Tijdens zijn Nederlandse rondreis hield Treub een serie van redevoeringen die bijna drie uur duurden. De verkiezingsstunt kwam te gelden als de ‘tweeëntwintigstedentocht’ en legde de Economische Bond geen windeieren op de verkiezingsdag.
Resultaat: +3 zetels
1925: SDAP strooit met twee miljoen biljetten
De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) verloor twee zetels bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1922, de eerste verkiezingen met algemeen stemrecht. Om dit goed te maken, besloot de partij een ludieke verkiezingsstunt uit te halen. Het bezuinigingsbeleid van de antirevolutionaire minister van Financiën Hendrik Colijn (1869-1944) werd het doelwit.
De SDAP wierp vanuit een gehuurd vliegtuig twee miljoen strooibiljetten uit. Het vliegtuig kostte de partij 1.500 gulden (vandaag zo’n 15.000 euro). Door vanuit de lucht de leus ‘Colijn, verdwijn’ kracht bij te zetten, ging de SDAP er flink op vooruit.
Resultaat: +4 zetels
1956: De Drees-verkiezingshelikopter
Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1956 was er een uiterst felle strijd tussen de KVP en de PvdA. De KVP begon de campagne al een jaar voor de verkiezingen, door een pamflet te verspreiden aan zondagse kerkgangers. Het pamflet bevatte een tekening van in brand staande katholieke instellingen met als bijschrift: ‘Als de rode haan victorie kraait.’
De campagne van de PvdA draaide om haar lijsttrekker: premier Willem Drees (1886-1988). De verkiezingshelikopter van dienst – een bewust signaal van de PvdA dat ze met haar tijd meeging – droeg een plakkaat met de naam ‘Drees’. Na de eerdere verkiezingsstunt per vliegtuig van haar voorganger nam de PvdA nu ook een – voor die tijd – hoge vlucht.
Resultaat: +20 zetels
1959: Gestunt van de KVP en PvdA
Met het aftreden van het Kabinet-Drees in december 1958 kwam een einde aan de moeizame samenwerking tussen PvdA, KVP, ARP en CHU. In 1959 werd de electorale strijd tussen de KVP en PvdA volop hervat met varianten op eerder geteste campagnetechnieken.
De KVP stond weer gereed bij de uitgang van kerken. Ditmaal met kaarten met een te raden geheim en een totaal prijzenpot van 12.000 gulden (vandaag 49.000 euro). De PvdA borduurde voort op haar eerdere luchtoffensieven door de inzet van een vliegtuig met aan- en uitflitsende letters.
Resultaat: KVP gelijk, PvdA -2 zetels
1963: Eerste lijsttrekkersdebat op tv
Elsevier-redacteur Ferry Hoogendijk (1933-2014) bracht het idee van verkiezingsdebatten op tv mee uit de Verenigde Staten. Daar had hij de ‘moeder aller tv-debatten’ gezien, de legendarische debattenreeks tussen presidentskandidaten Richard Nixon en John F. Kennedy in 1960.
De latere hoofdredacteur maakte gretig gebruik van de door de VPRO aangeboden kans tot het importeren van deze tot dan toe vooral Amerikaanse praktijk naar Nederland. PvdA’er Anne Vondeling (1916-1979) en VVD’er Edzo Toxopeus (1918-2009) waren de proefkonijnen van dienst, Hoogendijk was de gespreksleider.
Resultaat: PvdA -5 zetels, VVD -3 zetels
Lees ook: De lange historie en het nut van verkiezingsdebatten
1967: Verkiezingsvideo van D’66 met Hans van Mierlo
De nacht van 13 op 14 oktober 1966 zou de geschiedenisboeken ingaan als de Nacht van Schmelzer. De dag nadat de motie-Schmelzer tot de val van het kabinet-Cals leidde, kwamen 36 initiatiefnemers samen in Hotel Krasnapolsky te Amsterdam om een nieuwe partij op te richten. Democraten ’66 – tot 1985 afgekort als D’66 – moest de politiek en samenleving grondig democratiseren.
Om de nieuwe partij goed in de verf te zetten, werd regisseur Leen Timp (1921-2013) in de arm genomen. Timp regisseerde een monologue intérieur met Hans van Mierlo (1931-2010), medeoprichter en de eerste lijsttrekker van de partij. Het campagnefilmpje groeide uit tot een klassieker in de politieke reclame.
Resultaat: +7 zetels
Je kan jouw keuzes op elk moment wijzigen door onderaan de site op "Cookie-instellingen" te klikken."
1971: Blote vrouw op poster PSP
De Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) genoot al sinds 1959 vertegenwoordiging in de Tweede Kamer. Eerst met twee Tweede Kamerleden en sinds 1963 met vier. De partij besloot in 1971 te choqueren als campagnestrategie.
Om aandacht te trekken, bestond de verkiezingsposter van de PSP uit een naakt fotomodel in een weiland, met een koe op de achtergrond. Het onderschrift: ‘Ontwapenend.’ Diverse gemeenten probeerde de poster te verbieden. De feministische actiegroep Dolle Mina kwam met een tegenaffiche, waarop de vrouw vervangen werd door een naakte man.
Resultaat: -2 zetels
1972: De Nacht van De Gaay Fortman
De christelijk-radicale Politieke Partij Radicalen (PPR) werd in 1968 opgericht. Dit gebeurde uit onvrede bij de linkse flank van de voorlopers van het CDA – de KVP, ARP en CHU – over de keuze voor een rechts kabinet met de VVD in 1967.
Bij de verkiezingen van 1971 zou de PPR voor het eerst de Tweede Kamer inkomen met twee zetels. Tijdens de campagne van de verkiezingen in 1972 bracht PPR-lijsttrekker Bas de Gaay Fortman (1937) een nacht door in een sloopwoning.
Resultaat: +5 zetels
1982: VVD rijdt door het land met speciale vrachtwagen
In een druk verkiezingsjaar, met in het voorjaar al gemeenteraads- en Provinciale Statenverkiezingen, werden de campagneapparaten van de partijen flink op proef gesteld. Door de val van het kabinet-Van Agt II, dat slechts acht maanden missionair was, kwam daar onverwacht nog een campagne bij.
De VVD liet weinig verkiezingsmoeheid merken. De partij doorkruiste het land met een vrachtwagen waarin de Tweede Kamer werd nagebootst. Onder de nieuwe lijsttrekker Ed Nijpels (1950) behaalde de VVD bij de verkiezingen van 1982 liefs 23 procent van de stemmen.
Resultaat: +10 zetels
1994: De Brinkman-shuffle
Elco Brinkman (1948) kreeg de loodzware taak om als nieuwe lijsttrekker de schoenen van premier Ruud Lubbers (1939-2018) te vullen. Brinkman probeerde dit te doen met een scherpe opstelling tegenover het kabinet, die een tweedeling in het CDA veroorzaakte. Hij verloor Lubbers’ steun, maar daar zou het niet bij blijven.
In plaats van achter een spreekgestoelte te staan, werd Brinkman door zijn medewerker Frits Wester (1962) geadviseerd om lopend over het podium de zaal toe te spreken met draadloze microfoon. Deze verkiezingsstunt, die zou komen bekend te staan als ‘Brinkman-shuffle’, werd slecht ontvangen door de achterban van het CDA. Net als de mededeling dat de AOW zou worden bevroren.
Resultaat: -20 zetels
Meer lezen?
Dit artikel komt voort uit Negenmannen, Oranjes & matpartijen. Het Groot Politiek Lijstenboek en Om de stembus. Verkiezingsaffiches 1918-1998.