‘Woke’ of marxist? Karel van het Reve biedt genezing

Essayist Karel van het Reve zou deze maand honderd jaar zijn geworden. Zijn boek Het geloof der kameraden (1969) is dankzij de revival van totalitair-linkse ideeën opnieuw actueel, schrijft Roelof Bouwman.

Vooral in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werd veel gesproken over de ‘Grote Drie’ van het Nederlandse cabaret. Bedoeld werden dan Wim Sonneveld, Toon Hermans en Wim Kan.

Grote Drie van het cabaret leken ook op het toneel totaal niet op elkaar

Drie totaal verschillende persoonlijkheden, die ook op het toneel totaal niet op elkaar leken.

Kruidenierszoon Wim Sonneveld was niet alleen een briljant ‘typeur’, maar kon ook prachtig zingen (Het Dorp) en viel op door de smaakvolle verzorging van zijn voorstellingen.

Toon Hermans, afkomstig uit Sittard, stond bekend als de grootste clown onder de Nederlandse topcabaretiers. Hij vermaakte zijn publiek vooral met kolderpraatjes, mimische nummers en luchtige liedjes.

De naam van ministerszoon Wim Kan is verbonden met het verschijnsel oudejaarsconference. In 1954 begon hij ermee, toen nog voor de radio. In 1973 maakte hij – na lang aarzelen – de overstap naar televisie.

Wie was het populairst van de Grote Drie? Afgaande op de kijkcijfers was dat Wim Kan. Op Oudejaarsavond van 1976 – Nederland telde ruim dertien miljoen inwoners – passeerde hij zelfs de grens van acht miljoen kijkers.

Kan was gespecialiseerd in grappen over politiek

Toch is Kan van de Grote Drie het meest in de vergetelheid geraakt. Naar de reden hoeven we niet lang te gissen: anders dan Sonneveld en Hermans was Kan gespecialiseerd in actuele grappen over vooral het politieke bedrijf.

De houdbaarheidsdatum van zulke humor is meestal kort. Want om te kunnen lachen om een rake typering van Norbert Schmelzer (‘Een gladde teckel met een vette kluif in zijn bek’) of een geslaagde imitatie van Joop den Uyl (‘Twee dingen goed begrijpen…’), moet je natuurlijk wel weten wie Norbert Schmelzer en Joop den Uyl waren. Steeds minder mensen weten dat.

Naast cabaretiers zijn er ook essayisten die zich vooral met actuele onderwerpen bezighouden. Treft hun hetzelfde lot en raken ook zij snel vergeten?

Karel van het Reve kon glashelder redeneren en loepzuiver schrijven

Slavist Karel van het Reve (1921-1999), Neerlands meest gelezen en geciteerde essayist van zijn generatie, zou deze maand honderd zijn geworden. Hij kon glashelder redeneren en loepzuiver schrijven. Het op onderhoudende en broodnuchtere toon ontmaskeren van ondeugdelijke theorieën was zijn specialiteit.

Veel tijd en energie besteedde Van het Reve – zelf ex-communist – aan het ontmantelen van de heilsleer van Karl Marx. In Het geloof der kameraden. Kort overzicht van de communistische wereldbeschouwing (1969) brak hij het hele bouwwerk steen voor steen af. Maar weinig mensen die het boek lazen, waren daarna nog ‘gelovig’.

Dertig jaar geleden leek Het geloof der kameraden een overbodig boek geworden. De Berlijnse Muur was gevallen, de Sovjet-Unie geïmplodeerd en met het door Francis Fukuyama afgekondigde ‘einde van de geschiedenis’ leek ook het marxisme dood en begraven. Alleen in Havana en Pyongyang bestond nog interesse.

Marxisme als een feniks uit zijn as herrezen

In 2021 is de situatie totaal anders. Het marxisme is als een feniks uit zijn as herrezen en doet overal in de Verenigde Staten en in Europa zijn invloed gelden: op universiteiten, in intellectuele debatten en onder linkse activisten.

Soms impliciet, zoals bij de openlijk marxistische oprichters van Black Lives Matter. Soms als filosofische grondhouding, zoals bij de aanhangers van ‘woke’ identiteitspolitiek. Soms ook domweg als jachtvergunning (cancel culture, no platforming). Om – naar goed communistisch gebruik – andersdenkenden uit te schakelen.

In het kielzog van vader Marx mag ook zijn eniggeboren zoon Lenin zich de laatste tijd weer in een groeiende belangstelling verheugen. De Russische dictator en massamoordenaar, lichtend voorbeeld voor Stalin, Mao en Pol Pot, werd onlangs door ROOD, de jongerenorganisatie van de SP, gelauwerd als ‘belangrijke inspiratiebron’: ‘Zijn politieke gedrevenheid en theoretische inzichten bieden ons een leidraad voor socialistische strijd vandaag de dag.’

Lees verder onder de tweet

De onhoudbaarheid van het marxisme, betoogde Van het Reve in Het geloof der kameraden, moet ons niet doen vergeten dat aan de leer belangrijke voordelen zijn verbonden. Bijvoorbeeld ‘de perspectieven die zij biedt aan de velen die een hekel hebben aan vrijheid’.

‘Dat de westerse wereld,’ schreef Van het Reve, ‘zoiets als persvrijheid kent mag eigenlijk een wonder heten. De meeste mensen zouden bij een opinieonderzoek geloof ik desgevraagd antwoorden dat persvrijheid iets moois is, mits er geen misbruik van wordt gemaakt – een uitspraak waar alle beknotters van de persvrijheid van Napoleon tot en met Fidel Castro het van harte mee eens zijn. Het wezen van de persvrijheid is nu juist dat men dat misbruik ontkent, of liever gezegd dat men anderen toestaat dat misbruik te maken, of nog anders gezegd dat men weigert onderscheid tussen gebruik en misbruik te maken.’

Wat is Het geloof der kameraden toch een mooi en actueel boek. Het moet nodig maar eens worden herdrukt.