Groen is een kerk geworden

Schuld, boete, zelfkastijding, ondergangsprofetieën, verkettering van ongelovigen en – in de persoon van Greta Thunberg – zelfs een Heilige Maagd: de milieubeweging is doortrokken van godsdienstige sentimenten, schrijft Roelof Bouwman.

Tot de grootste clichés die de geschiedwetenschap heeft voortgebracht, behoort het inzicht dat het christendom het fundament is van de westerse beschaving. Zeker voor Nederland lijkt dat te kloppen. In maar weinig landen was het christendom eeuwenlang zo dominant aanwezig als in onze contreien.

De gegevens over onze kerkelijke gezindheid die werden verzameld tijdens de periodieke volkstellingen, spreken boekdelen. Nog maar honderd jaar geleden, bij de volkstelling van 1920, was 92,2 procent van de Nederlanders lid van een kerkgenootschap. Bijna 55 procent was protestants (meestal hervormd of gereformeerd), ruim 35 procent was rooms-katholiek.

Via kerkdeur de maatschappij in

Daarbij kwam dat het geloof uiterst serieus werd beleefd. Het Nederlandse protestantisme, althans de hoofdstroom daarvan, was sterk beïnvloed door de leer van Johannes Calvijn, de meest rechtzinnige van de zestiende-eeuwse kerkhervormers. De Nederlandse katholieken op hun beurt, stonden tot de jaren zestig van de vorige eeuw wereldwijd bekend om hun grote offervaardigheid, hun geloofsrigorisme en hun loyaliteit aan het Vaticaan.

Religie die zo lang zo diep verankerd zit, houdt niet zomaar op een regenachtige zondagmiddag op te bestaan. Onze eeuwenoude godsdienstige aandriften en onze behoefte om godsdienstige rituelen op te voeren, zijn niet zozeer verdwenen als wel ontsnapt: via de kerkdeur de maatschappij in. Daar zweeft religie nu vrij rond, op zoek naar nieuwe hechtingspunten.

Diepreligieuze behoefte aan schuldgevoel

Vooral de milieubeweging is doortrokken geraakt van godsdienstige sentimenten. De gretigheid waarmee echte en vermeende klimaatverandering en allerlei ecologische tegenslagen worden voorgesteld als direct gevolg van menselijk handelen, verraadt een diepreligieuze behoefte aan schuldgevoel.

Schuld dient in de christelijke traditie hardop te worden beleden: in de biecht of in de collectieve schuldbelijdenis. De moderne versie daarvan speelt zich af op straat, met behulp van spandoeken en megafoons. Die massaal beleefde ‘verbondenheid in de zonde’ weten godsdienstpsychologen, geeft een gevoel van bevrijding.

De volgende stap is het doen van boete: het ‘afkopen’ van de zonde met – vooral in katholieke kring – een zelfkastijding of een ‘penitentie’ in de vorm van gebeden of goede werken. Moderne versie: groene gelovigen die zichzelf straffen door af te zien van bijvoorbeeld vliegvakanties, gasverwarming en vleesconsumptie.