Niet alleen VVD-lijsttrekker Mark Rutte, ook anderen wilden kleinere overheid, minder ambtenaren. Het kan dus. Althans, in crisistijd.
De meeste politieke partijen waren het er de afgelopen jaren over eens: de overheid moest kleiner. Voor partijen als de VVD en de PVV stond dat al langer vast, maar in de recente crisisjaren groeide het besef dat als de overheid in financiële problemen raakt, de lasten daarvan niet alleen op de burgers kunnen worden afgewenteld.
De overheid diende ook in eigen vlees te snijden, zo vond zelfs de PvdA, die doorgaans juist veel heil van de overheid verwacht. Verrassend genoeg bezuinigde de PvdA in het verkiezingsprogramma van 2012 net zo veel op het openbaar bestuur (1,75 miljard) als de VVD; beide wilden ze daarvan een half miljard terecht laten komen bij het ambtenarenapparaat. En beide wilden daarnaast voor 1,25 miljard bezuinigen op gemeenten en provincies.
Maar heel veel mensen worden in Nederland betaald of krijgen kosten vergoed door de overheid zonder ambtenaar te zijn. Zo’n 30 procent van de Nederlanders wordt voor zijn werk uit belastingen en premies betaald. En 60 procent van de overheidsuitgaven gaat naar Nederlandse burgers in de vorm van collectief gefinancierde zorg en sociale zekerheid. Wie een kleinere en goedkopere overheid wil, kan niet om die uitgaven heen.
Balkenende
Nu staan voornemens om het aantal ambtenaren te verminderen in een kwade reuk, omdat ze zelden lukken. Tien jaar geleden constateerde een adviescommissie van de Tweede Kamer dat pogingen van de kabinetten-Balkenende om het aantal rijksambtenaren met 7 procent te verminderen, erin resulteerde dat het aantal met 7 procent was toegenomen.
Maar het blijkt wel degelijk te kunnen, een kleiner ambtenarenapparaat, zij het niet in het tempo dat het regeerakkoord Rutte-
Samsom van drie jaar geleden voor ogen stond.
VVD en PvdA stelden zich ten doel van de uitgaven voor overheidspersoneel van 17 miljard, bijna een kwart – ruim 4 miljard – af te halen. Uiterlijk in 2018. De Algemene Rekenkamer constateerde echter dat in 2014 nog maar 1,4 miljard was gehaald.
Minister Ronald Plasterk (PvdA) van Binnenlandse Zaken had eind september opgewekter nieuws. Volgens hem was het aantal ambtenaren in vijf jaar met 65.000 gekrompen tot 915.000.
Op jaarbasis was er volgens hem sprake van een lichte daling van het aantal ambtenaren in het openbaar bestuur en veiligheid, en bij de academische ziekenhuizen eindigde de persoonsgroei in 2014. In het openbaar bestuur is het aantal voltijdsbanen in 2014 in vergelijking met 2004 gedaald van 302.000 naar ruim 263.000. Alleen in het onderwijs was sprake van een zelfde aantal personeelsleden of een lichte groei.
Eeuwige groeier
De trend is ook zichtbaar in cijfers van het Centraal Planbureau (CPB). In 2011 werd nog 9,9 procent van het nationaal inkomen uitgegeven aan openbaar bestuur; volgend jaar zal dat 8,5 procent zijn. Bijna alle overheidsuitgaven zullen in die periode zijn gezakt, in vergelijking met het nationaal inkomen.
Zelfs de eeuwige groeier, de collectieve zorguitgaven, zijn na een aanvankelijke doorstijging als percentage van het nationaal inkomen terug op het niveau van 2011. Het vertaalt zich ook in een lager aantal overheidsfunctionarissen en minder zorgpersoneel.
Daar hoort wel een kanttekening bij. Als de economie groeit, zoals sinds vorig jaar het geval is, neemt het percentage dat de overheid van het nationaal inkomen uitgeeft al af als de groei van de overheidsuitgaven lager is dan de groei van de economie.
Migratiecrisis
Wat natuurlijk ook helpt, is dat de rente die over de – op zich torenhoge – staatsschuld moet worden betaald, historisch laag is. Al staat daar weer tegenover dat het Groningse gas veel minder opbrengt dan in voorgaande jaren.
Het goede nieuws luidt niettemin dat in de crisisjaren sinds 2010 de groei van de overheidsuitgaven is verminderd, en dat er minder overheidspersoneel is – precies zoals vrijwel alle partijen drie jaar geleden wilden.
De onvermijdelijke schaduwzijde is er ook. De vermindering van het personeel bij overheid en zorg draagt – op korte termijn tenminste – bij aan een hoger werkloosheidspercentage. En de kleinere overheid is deels ook bereikt door bezuinigingen bij Defensie en Justitie. En die bezuinigingen staan nu juist weer ter discussie. Zoals ook de migratiecrisis de overheid en het aantal ambtenaren weer zal doen groeien.
Bovendien konden de uitgaven voor ambtenaren worden gedrukt door hen op de nullijn te houden. Die tijd is ook voorbij. De cruciale vraag luidt dan ook: blijkt het ook mogelijk de overheid in toom te houden en het aantal ambtenaren te verminderen nu de economische crisis als voorbij wordt beschouwd?
Elsevier nummer 41, 10 oktober 2015