Van de brede volkspartij die de VVD ooit was, lijkt weinig meer over, zo blijkt uit nieuw onderzoek naar de motieven van kiezers op 22 november 2023, toen de liberalen onder leiding van Dilan Yeşilgöz tien zetels inleverden. Wat is er aan de hand bij de VVD?
De trouwe VVD-kiezer is opvallend hoogopgeleid, heeft relatief minder euroscepsis en koestert meer vertrouwen in de overheid dan de gemiddelde rechtse kiezer.
Het zijn vooral de lager opgeleiden die de VVD afgelopen november massaal de rug toekeerden en naar de PVV van Geert Wilders gingen. In mindere mate was er ook een uitstroom naar NSC, BBB en D66.
De ‘hardwerkende Nederlander’ stemt tegenwoordig op de PVV in plaats van de VVD.
Dit blijkt uit een nieuwe publicatie van het Nationale Kiezersonderzoek 2023, met daarin enkele opvallende inzichten over de electorale positie van de liberale partij, die bij de afgelopen verkiezingen maar liefst tien zetels moest inleveren.
Genoeg stof tot nadenken dus voor de volkspartij die lange tijd onverwoestbaar leek.
De VVD verzuimde migratie
Het Nationaal Kiezersonderzoek oordeelt hard: de VVD is er niet in geslaagd om het belangrijkste thema van de afgelopen verkiezingen, migratie, naar zich toe te trekken.
Terwijl de partij eigenaar is van de thema’s economie, veiligheid, bestuurscultuur en wonen, is de PVV met afstand de baas van het migratievraagstuk. Maar liefst 50 procent van de kiezers associeert migratie met de PVV, slechts 15 procent met de VVD.
Niet vergeten moet worden dat het de VVD was die het kabinet-Rutte IV liet vallen vanwege migratie. Dat is de partij dus duur komen te staan.
Hiermee lijkt het Eric van der Burg-effect weer bevestigd. De VVD-staatssecretaris met het linkse imago slaagt er niet in om de rechtse kiezer ervan te overtuigen dat de VVD oplossingen kan bedenken wat betreft migratie, Van der Burgs portefeuille.
Bij de VVD praten partij en kiezer langs elkaar heen
De VVD heeft vanuit electoraal oogpunt haar prioriteiten dus niet helemaal op orde. De kiezer en de partij praten langs elkaar heen. De VVD-kiezer wil vooral één ding: minder instroom.
Het Kiezersonderzoek 2023 toont aan dat ook de overgebleven VVD’ers migratie als prioriteit hebben. De laagste prioriteit geven zij, ook dat zal niet verrassen, aan de onderwerpen armoedebestrijding en bestuurlijke vernieuwing.
Toch is bestuurscultuur wel één van de thema’s die voor de VVD bepalend kunnen zijn bij verkiezingen. Het staat op plek vier van de thema’s waarmee de partij wordt geassocieerd, maar dan niet in positieve zin.
Daar waar het eigenaarschap op de thema’s economie, veiligheid en wonen de VVD nog altijd kiezers oplevert, is de bestuurscultuur juist een voorbeeld van ‘negatief eigenaarschap’, zoals politicologen dat noemen.
De VVD lijkt het symbool te zijn geworden van de oude bestuurscultuur waarmee veel kiezers zo klaar zijn. De VVD heeft nog geluk gehad dat dit thema uiteindelijk niet het dominante thema van de verkiezingen werd, anders had zij op 22 november nog een veel hogere rekening gepresenteerd gekregen.
Dilan Yeşilgöz oogst opvallend veel sympathie
De ineenstorting van de VVD heeft niet of nauwelijks gelegen aan Dilan Yeşilgöz. Zij scoort, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) en Geert Wilders (PVV), enorm hoog.
Ondanks een kleine groep zeer negatieve kiezers kreeg Yesilgöz van een brede groep kiezers het relatief hoog sympathiecijfer van 5,5. En vooral onder haar eigen VVD-kiezers blijkt de kersverse lijsttrekker enorm populair: zij gaven haar het rapportcijfer 8.
Yeşilgöz heeft dus effectief het vacuüm opgevuld dat dreigde te ontstaan met het vertrek van Mark Rutte. Al kan ze ook profijt hebben gehad van haar relatieve onbekendheid. Ongeveer 15 procent van de kiezers gaf aan Yesilgöz niet te kennen, tegenover zo’n 10 procent voor Timmermans. Vrijwel iedereen kende Wilders, het langst zittende Tweede Kamerlid en fractieleider sinds 2006.
VVD-kiezers moesten lang nadenken
Voor andere redenen om op de VVD te stemmen, moesten kiezers lang nadenken. Veel stemmen op de VVD waren strategisch en een grote groep kiezers gaf aan de standpunten en de ideeën van de partij wel goed te vinden, niet bepaald fundamentele stemmers dus.
Met de weggelopen arbeider en de overgebleven hoogopgeleide kiezers lijkt de VVD langzamerhand een elitepartij te worden. Een partij voor de vertrouwende, pro-Europese en hoogopgeleide ambtenaar – in plaats van voor de hardwerkende arbeider.
Steeds minder VVD-stemmers lezen het NRC
Het Nationale Kiezersonderzoek 2023 heeft ook de mediaconsumptie van de VVD-kiezers gepeild. De bekende kreet dat er tegenover iedere Telegraaf-lezende VVD’er één NRC-lezende VVD’er staat, is altijd al een mythe geweest, het was al drie à vier tegenover één, maar er is wel een andere opvallende trend gaande onder de VVD-stemmers.
Het relatieve aantal Telegraaf-lezende VVD-kiezers blijft gelijk, terwijl het relatieve aantal NRC-lezende kiezers van de liberale partij almaar afneemt. Steeds minder VVD-kiezers lezen dus NRC, zelfs al zijn ze – zoals gezegd – relatief steeds hoger opgeleid.
Dus of dat nou iets zegt over de koers van de partij, of over de koers van dat dagblad in de afgelopen jaren, dat is niet te zeggen.
Toekomst belooft niet veel goeds
De VVD zal een lastige periode tegemoet gaan. De kiezers willen migratie als kernpunt van de partij, terwijl de partij niet het ownership, het eigenaarschap van een verkiezingsthema, heeft.
‘Het is erg lastig om weer het ownership te krijgen,’ zegt hoogleraar politicologie Kristof Jacobs (Radboud Universiteit Nijmegen). ‘Ownership kan alleen wisselen als de eigendomspartij het thema verwaarloost óf als de eigendomspartij verantwoordelijkheid gaat dragen en dit slecht doet.’
Dat eerste, verwaarlozing van het migratie-thema, zal de PVV niet snel overkomen. Ook de tweede optie zal voorlopig niet opgaan.
Zolang de VVD in een kabinet gaat met de PVV zullen beide partijen de verantwoordelijkheid dragen en dus is het voorlopig onmogelijk voor de VVD om, zoals in de jaren negentig onder Frits Bolkestein het geval was, weer de migratie-partij te worden.