Zitten rechters te veel op de stoel van de politiek?

Rechterlijke uitspraken hebben meer en meer een politiek karakter. Voor de parlementaire democratie vormt deze trend een gevaar.

Het lot van de ouderenpartijen in Nederland doet anders vermoeden, maar het is wel degelijk mogelijk voor senioren om politieke invloed uit te oefenen.

Kijk naar de ‘klimaatoma’s’. Dit zijn Zwitserse vrouwen op leeftijd die naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens stapten uit onvrede over het klimaatbeleid van hun regering. En zij kregen zowaar gelijk van het gerechtshof in Straatsburg.

Dit ging uit van het standpunt dat staatsautoriteiten de plicht hebben individuen effectief te beschermen tegen ernstige negatieve gevolgen van klimaatverandering en constateerde dat de Zwitserse regering tekortschiet bij het vervullen van deze plicht.

Met luid gejubel van organisaties als Milieudefensie en Greenpeace als gevolg. Zij vinden dat het niet handelen overeenkomstig hun eisen een schending van mensenrechten betekent. Vroeger werden die rechten geschonden als mensen martelingen ondergingen, tegenwoordig al als de overheid volgens actiegroepen niet royaal met subsidies voor zonnepanelen strooit.

Het Europees Hof stelde zich overigens nog relatief bescheiden op. Het gunde de Zwitserse regering een zekere marge bij de verplichte versteviging van het klimaatbeleid en schreef geen concrete maatregelen voor om de Zwitsers voor de ondergang te behoeden.

Urgenda-vonnis veel verstrekkender

Veel verder ging de Haagse rechtbank in 2015. Deze gaf de klimaatactivisten van het ‘duurzaam platform’ Urgenda gelijk in hun klacht over de vermeende laksheid van de overheid om de uitstoot van het broeikasgas CO2 tegen te gaan. De staat kreeg van de rechter de, zelfs voor experts verrassende, opdracht de uitstoot met 25 procent te reduceren.

Een hoger beroep haalde niets uit. Ook de Hoge Raad koos de kant van Urgenda, mede met een verwijzing naar een verband tussen klimaatverandering en mensenrechten.

In de geruchtmakende klimaatrechtszaak betrachtte de rechter naar eigen zeggen een grote politieke terughoudendheid. Een bewijs hiervoor zou het niet volledig honoreren van de wensen van Urgenda zijn. De activisten hadden een reductie van de uitstoot met 40 procent geëist.

Maar het was overduidelijk wel een politiek vonnis. Het schreef, met als basis een zeer ruime interpretatie van mensenrechten, een beleid voor waarvoor de Tweede Kamer en het kabinet niet hadden gekozen.

Dikastocratie

Iets soortgelijks zien we bij de triomf van de klimaatoma’s. De Zwitsers hadden het voorrecht om zich bij een referendum te kunnen uitspreken over het klimaatbeleid, maar een betweterig gerechtshof in Straatsburg duwt hun nu strengere maatregelen door de strot.

Het Urgenda-gedoe leidde in Nederland tot een – tamelijk kortstondig – debat over politieke rechtspraak. De Tweede Kamer trommelde zelfs enige deskundigen op om hun licht te laten schijnen over het gevoelige onderwerp.

In die tijd viel ook af en toe de term ‘dikastocratie’. Deze aanduiding voor een regering door rechters werd in zwang gebracht door Thierry Baudet en leidde tot venijnige reacties.

De toenmalige minister voor Rechtsbescherming, Sander Dekker (VVD), sprak honend van ‘een Griekse nonsens-term’. De indruk werd gewekt dat de FVD-voorman als ‘populist’ stemming wilde maken tegen de rechterlijke macht en haar onafhankelijkheid ondermijnde.

Inflatie van mensenrechten

Maar de ‘nonsens-term’ komt uit de intellectuele koker van een progressieve jurist van aanzien. Erik Jurgens (eerst PPR, later PvdA) sprak zich in 1974 in de Tweede Kamer uit tegen constitutionele toetsing, het toetsen door de rechter van de wet aan de Grondwet.

Hij vond het ondemocratisch dat de rechterlijke macht gaat uitmaken wat de Grondwet wil zeggen en op grond van dit oordeel besluiten van de volksvertegenwoordiging onverbindend kan verklaren. Jurgens zei de democratie  te willen verdedigen tegen wat hij de dikastocratie noemde.

Dat zou hij later blijven doen. Als emeritus hoog­leraar staatsrecht liet hij zich kritisch uit over het rechterlijk klimaatactivisme. Mensenrechten zijn heel belangrijk, betoogde hij. Maar als je ze laat gelden voor de uitstoot van CO2, ontstaat een inflatie van die rechten, waardoor ze aan waarde en kracht verliezen.

Jurgens kreeg niet alleen bijval van door de autoriteiten geminachte en gevreesde ‘populisten’ aan de rechterzijde van het politieke spectrum. Zo stelde een andere emeritus hoogleraar staatsrecht, Douwe Jan Elzinga, dat het recht op leven, zoals dat beschreven staat in artikel 2 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, veel te breed is om als fundament te dienen voor rechterlijke veroordelingen van overheidsbeleid.

Met een verwijzing naar dit Europese recht zou een rechter met conservatieve opvattingen immers ook stelling kunnen nemen tegen liberale wetgeving en beleidsmaatregelen inzake euthanasie en abortus. Linkse partijen zouden dan vast snel klagen over dikastocratie. ­

Klagen over rechter niet per sé rechtse hobby

Elzinga voorspelde daarom dat de Hoge Raad het Urgenda-vonnis van tafel zou vegen en aldus – naar zijn overtuiging geheel terecht – een halt zou toeroepen aan rechterlijke interventies die de politiek te vergaand beperken. Deze voorspelling kwam dus niet uit.

Ruud Koole vond het Urgenda-arrest eveneens te politiek en dus onverstandig voor een rechter. In zijn interessante boek Twee pijlers onderneemt de PvdA-politicoloog ook een poging een misverstand uit de weg te ruimen.

Het vooroordeel bestaat dat klagen over ongepast optreden van de rechter als politieke activist bij uitstek een rechtse liefhebberij is. Een vooroordeel dat is gevoed door uitlatingen van politici als Geert Wilders. Toen hij voor het gerecht moest verschijnen naar aanleiding van zijn uitgesproken verlangen naar een kleiner aantal Marokkanen in Nederland, sprak de PVV-leider over zijn gevoel te maken te hebben met een D66-politicus in plaats van met een onpartijdige rechter.

Dit deed, zoals wel vaker bij Wilders, nogal overdreven aan. Maar uit enquêtes blijkt inderdaad een relatief grote voorkeur van rechters voor D66. En een PVV-stemmer op de rechterstoel was vermoedelijk zo wijs geweest om Wilders niet te veroordelen voor groepsbelediging en aanzetten tot discriminatie en daarmee de vrijheid van meningsuiting onnodig te beperken.

Maar Koole laat zien dat kritiek op de rechtspraak vroeger juist van links kwam. ‘De staat verdrukt, de wet is logen,’ zongen communisten en socialisten vroeger uit volle borst en zij spraken verontwaardigd over ‘klassenjustitie’. En krakers probeerden hun onwettige gedrag te rechtvaardigen met de leus ‘Jullie rechtsstaat is de onze niet’.

Klagen over justitie is dus zeker geen recent en typisch rechts verschijnsel.

Wel is duidelijk dat de rechter zich, al dan niet uit vrije wil, steeds meer in politiek vaarwater begeeft. De oorzaken zijn divers. De door Jurgens gesignaleerde proliferatie van mensenrechten speelt een rol, evenals de toename van internationale verdragen waarop de rechter zich kan beroepen.

Toenemend activisme

Verder is de overheid zich met van alles en nog wat gaan bemoeien en zette zij wetgeving steeds meer in om bepaalde beleidsdoelstellingen te realiseren.

De rechtsgeleerde Tim Koopmans sprak van een ontwikkeling van codificatie naar modificatie. Dat wil zeggen: van het vastleggen van heersende opvattingen en bestaande gewoonten naar het mogelijk maken van veranderingen in de samenleving.

Dit gebeurde bovendien in niet altijd even heldere formuleringen, waardoor de rechter meer ruimte heeft gekregen voor eigen – onvermijdelijk enigszins subjectieve – interpretaties van de bedoelingen van de wetgever.

En dan is er nog het toenemende activisme van burgers. Met de inwerkingtreding van de Wet collectieve actie in 1994 kregen belangenorganisaties de mogelijkheid naar de rechter te stappen voor een bovenindividueel belang.

Dit juridisch actievoeren heeft een enorme vlucht genomen. Veelal door de overheid gesubsidieerde of door de Nationale Postcode Loterij financieel gesteunde organisaties zeggen, door de staat of bedrijven voor de rechter te slepen, op te komen voor het algemeen belang.