Fraude en gratis iPads in Zuid-Europa, maar Nederland heeft nog niks. 7 vragen over het coronaherstelfonds, dat de EU als succes slijt.
1. Het coronaherstelfonds, wat is dat ook alweer?
In juli 2020 ging de Europese Unie voor het eerst gemeenschappelijke schulden aan. Met het coronaherstelfonds van 750 miljard euro moesten landen die ernstig te lijden hadden onder de pandemie, financieel op de been worden gehouden. Vooral zuidelijke landen als Italië, Griekenland en Spanje zouden profiteren. Het geld moest gaan naar vergroening en digitalisering, de twin transition.
De Europese Commissie ging voor het geld de kapitaalmarkt op. De lidstaten staan garant voor de leningen: Nederland voor 48 miljard euro. Het is de bedoeling dat de Commissie de schuld afbetaalt. Uit ‘eigen middelen’: inkomsten uit onder meer de Europese CO2-taks, plastictaks en financiële taks. De lidstaten moeten de miljarden uiterlijk 2026 hebben besteed.
Gemeenschappelijke Europese schulden, daarvan gruwt Nederland. Het cofonds kreeg op aandringen van premier Mark Rutte (VVD) een ‘conditionaliteitsmechanisme’: EU-landen moesten verbeteringen aanbrengen, aan rechtsstaat, pensioenen of onderwijs, voordat de Commissie over de brug kon komen.
Belangrijkste onderdeel van het coronaherstelfonds werd de Herstel- en Veerkrachtfaciliteit. Vertaling van Recovery and Resilience Facility. RRF is in Brussel de gebruikelijke afkorting. Die RRF bevat 724 miljard euro: 338 miljard aan giften, 386 miljard aan leningen. De Commissie leent het geld pas op de kapitaalmarkt als het moet worden uitgekeerd. Achteraf niet handig, want de rente is nu hoger dan in 2020. De bedragen zijn door inflatiecorrectie inmiddels met zo’n 10 procent toegenomen. In dit stuk hanteren we de oude bedragen.
2. Heeft dat het fonds een beetje geholpen?
De Commissie publiceerde 24 februari een evaluatie. Halverwege de looptijd is zo’n 225 miljard euro naar de lidstaten gegaan (zie ‘De potten zitten nog vol’ op 24). Dat is minder dan eenderde van het totaal beschikbare bedrag.
Het fonds is ‘aanjager van economisch herstel en structurele hervormingen’, ronkt de Commissie. Eind 2023 waren ‘1.153 mijlpalen en streefdoelen naar tevredenheid verwezenlijkt’. Er is meer dan 28 miljoen megawattuur energie bespaard. Zo’n 5,6 miljoen huishoudens (2,8 procent van de 200 miljoen in hele EU) kregen internettoegang en bijna 9 miljoen EU-inwoners profiteerden van maatregelen tegen ‘klimaatgerelateerde rampen’: overstromingen, bosbranden.
Dat het geld nog traag de potten uitstroomt, schrijft de Commissie toe aan de strikte voorwaarden die Rutte eiste. Landen moeten een ‘herstelplan’ indienen dat beschrijft hoe het geld wordt besteed én welke hervormingen worden doorgevoerd. De lidstaten klagen dat de Commissie te pietluttig is.
De economie heeft zich door de RRF ‘sneller hersteld dan verwacht’, zei de Belgische Géraldine Mahieu, directeur Investeringen, groei en structurele hervormingen bij de Commissie, tijdens een debat bij denktank Bruegel in Brussel half april. ‘Halverwege RRF, is het glas halfvol of halfleeg?’ was het thema. Vol, als het aan de Europese Commissie ligt.
3. Italië: grootste ontvanger. Hoe gaat het daar?
The Great Binge, de grote vreetbui, heette de presentatie bij Bruegel van de gerenommeerde Italiaanse hoogleraar economie Tito Boeri. Hij maakte op aimabele wijze gehakt van het fonds en de resultaten die in zijn land zijn geboekt.
Italië was er als de kippen bij toen de gelden beschikbaar kwamen. Het vroeg de volle mep aan giften én aan leningen. Logisch, de Commissie leent tegen lagere rente dan Italië. Het land rekent op 191,6 miljard euro, waarvan 72 miljard aan subsidies en 122 miljard aan leningen. Dat is ruim een kwart van de totale RRF-pot. Tot nu toe ontving het 85 miljard euro. Boeri: ‘Als je al zo’n hoge staatsschuld hebt als Italië, zou je een waarschuwing verwachten van de Commissie, geen aanmoediging om te lenen.’
Het Italiaanse smulfestijn had als voorafje de ‘superbonus’, een genereuze subsidie om verouderde huizen energiezuiniger (‘groener’) te maken. Bijkomend doel was de bouwsector helpen. Met de superbonus kregen Italianen 110 procent (!) vergoed van de kosten voor dakisolatie, dubbele glazen, warmtepompen en zonnepanelen. Belangrijk onderdeel van de plannen was ook om toegang tot kleuterscholen te verbeteren. Tegemoetkomend aan de Brusselse wens om de digitale transitie te versnellen, vonden de Italianen een mooie bestemming: voor alle kinderen van vier tot zeven een iPad.
‘En intussen werd er nauwelijks hervormd,’ zegt Boeri. De Commissie, in het begin minder streng dan nu, zag het door de vingers. Het Italiaanse RRF-plan is überhaupt niet te behappen, vindt Boeri. ‘Zelfs een efficiënte overheid kan in zo korte tijd niet zo’n groot plan uitvoeren.’
4. Had het geld ook anders kunnen worden besteed?
De Franse econoom Laurent Maurin van de Europese Investeringsbank wijst op een belangrijke weeffout in het RRF. ‘Het fonds was een uitstekende gelegenheid om de Europese integratie te bevorderen waar het gaat om infrastructuur. Denk aan stroomnetwerken en spoorwegen. Grensoverschrijdende projecten dus.’
Maar doordat de Commissie alleen met individuele landen zaken deed, kunnen de lidstaten de miljarden besteden aan hun liefhebberijen en stokpaardjes en blijft Europese integratie uit beeld.
5. En de Nederlandse coronamiljarden?
Nederland leverde als laatste land een wensenlijstje bij de Commissie. In Brussel hadden ze toen alle tijd om zich met de Nederlandse wensen en hervormingsvoorstellen te bemoeien. Resultaat: meer dan 80 pagina’s vol precies geformuleerde eisen. Europarlementariër Michiel Hoogeveen (JA21): ‘Italië en andere landen kwamen meteen met hun plannen, en met vage formuleringen waar het de hervormingen betrof. Nederland was het braafste jongetje van de klas.’
Het kabinet stelde voor om een arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandigen te verplichten, rekeningrijden in te voeren, een limiet op contante betalingen in te stellen, het pensioenstelsel te hervormen en vrijstellingen van energiebelasting af te schaffen. Maar door de val van het kabinet en de lange formatie blijven die hervormingen achterwege. Straks kan Nederland wellicht fluiten naar maximaal 5,5 miljard euro uit Brussel. Onlangs waarschuwde het demissionaire kabinet al dat Nederland mogelijk niet voldoet aan de voorwaarden. Rutte krijgt zijn eis om subsidie te koppelen aan hervormingen als een boemerang terug.
Ook België, Finland, Hongarije, Ierland, Polen en Zweden hebben om diverse redenen nog geen geld ontvangen
6. Er wordt ook gefraudeerd met gelden uit het fonds?
Waar ‘gratis geld’ is, staan criminelen vooraan in de rij. Het Europees Openbaar Ministerie (EPPO) onderzoekt 206 gevallen van fraude in verband met het herstelfonds, waarvan 179 in Italië. Eerder deze maand arresteerde de politie 22 verdachten in Italië, Oostenrijk, Roemenië en Slowakije, op verdenking van verduistering van 600 miljoen van het fonds. Er zijn onder meer huizen, peperdure horloges en auto’s in beslag genomen.
Ook onderzoekt EPPO hoe het kan dat in Griekenland 2,5 miljard euro is toegekend aan slechts tien bedrijven. Reken op meer van dit soort berichten. Eerder schatte EPPO de schade als gevolg van fraude op zo’n 1,8 miljard euro.
7. Hoe groot is kans op meer gezamenlijke schuld?
In 2026 zorgt de RRF voor 1,4 procent extra economische groei in de EU, beweert de Commissie met droge ogen. Bureaucratisch gegoochel met cijfers. Maar op grond van deze ‘succesvolle resultaten’ willen de zuidelijke landen veel meer gemeenschappelijke schulden. De ambtenaren van de Commissie ook.
Géraldine Mahieu van de Commissie speculeerde bij denktank Bruegel openlijk over nieuwe gezamenlijke schulden. ‘We kijken naar de lessen die we uit RRF trekken als we overgaan tot nieuwe fondsen. Maar er gebeurt niets voor de Europese verkiezingen.’ Financieel specialist Hoogeveen noemt de komst van het fonds in 2020 een dramatisch besluit. ‘Deze doos van Pandora gaat niet meer dicht. Bij alles krijg je oproepen tot gemeenschappelijke schulden. Frankrijk wil nu nieuwe EU-schulden om de eigen defensie-industrie te stutten.’
‘Vrekkig’ Nederland verzet zich fel tegen een vervolg. De RRF moet een eenmalige excercitie zijn. Maar durft het de poot stijf te houden, anders dan in 2020? Ook als het alleen staat?