Tijdperk van crises leidt tot oprichting Academie voor de Rechtsstaat

Burgers die zich niet gehoord of beschermd voelen door de overheid, maatschappelijke problemen die niet worden opgelost, uitvoeringsorganisaties die hun werk niet aankunnen, rechterlijke uitspraken die politici het nakijken geven en rechters die niet uit de voeten kunnen met wetten. Functioneert de democratische rechtsstaat nog wel?

Daarover bestaat twijfel. De rechtsstaat staat onder druk. Het parlement debatteert erover, de Raad van State en de Nationale Ombudsman zijn kritisch en minister van Binnenlandse Zaken Hanke Bruins Slot (CDA) zegt dat ‘reparatie van de rechtsstaat tijd en inspanning kost van ons allemaal’.

Probleem is dat betrokkenen vaak langs elkaar heen praten, dat het schort aan kennis en kunde en dat er sprake is van verkeerde verwachtingen over de rechtsstaat. Genoeg reden voor het Centre for Professional Learning van de Universiteit Leiden om met het Montesquieu Instituut een Academie voor de Rechtsstaat op te richten. Doel is verhoging van constitutionele basiskennis voor betrokkenen bij het functioneren van die democratische rechtsstaat.

‘We merken dat er onder ambtenaren, bestuurders, politici, journalisten, juridische adviseurs en andere profes­sionals veel behoefte is om het over die rechtsstaat te hebben,’ zegt Erwin Muller (58), decaan van de Faculteit Governance and Global Affairs en bestuurder van de Campus Den Haag van de Universiteit Leiden.

De laatste jaren ontstaan er aan de randen van de democratische rechtsstaat rafels. ‘Als de overheid te veel wil en daardoor verwachtingen creëert die ze niet kan waarmaken, ondermijnt dat het vertrouwen van burgers in de rechtsstaat,’ zei vicepresident van de Raad van State Thom de Graaf dit voorjaar.

In de politieke praktijk spelen voortdurend kwesties die rechtsstatelijke vragen oproepen. Burgers zien de overheid eerder als probleem dan als oplossing. Gemeenten en Rijk bestrijden elkaar. Dan weer over geld voor jeugd- en ouderenzorg, dan weer over de asielopvang. De Toeslagenaffaire – SP-Kamerlid Renske Leijten spreekt van ‘toeslagenmisdaad’ – en de overheidsbejegening van de Groningse bevingsschade groeiden de afgelopen jaren uit tot iconen van de wankelende rechtsstaat. Daarbij duikt ook vaak het begrip ‘menselijke maat’ op die verdwenen zou zijn in de relatie tussen burger en overheid.