Kan rechter Baudet de mond snoeren? Dit zegt de Grondwet

Vergeleken met veel andere staatsrechtelijke onderwerpen wekt de parlementaire immuniteit doorgaans weinig discussie op. Dit heeft vermoedelijk te maken met het feit dat de jurisprudentie over dit grondwetsartikel — en daarmee ook de belangstelling van juristen — zeer beperkt is. Bovendien wordt de regel door de wetgever zelden ter discussie gesteld, wat ook niet verwonderlijk is, gelet op het directe belang dat parlementariërs en bewindslieden erbij hebben.

Tegelijkertijd is de immuniteit in het licht van actuele discussies over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting relevanter dan zij op het eerste gezicht lijkt. Zo roept de vervolging van politici voor uitspraken buiten het parlement weleens de vraag op of de immuniteit niet te beperkt is, maar ook de vraag of voor ernstige, potentieel strafbare uitlatingen die binnen het parlement worden gedaan geen uitzondering op de regel zou moeten worden gemaakt. Om dit soort vraagstukken te kunnen oplossen is het van belang dat niet alleen het positieve recht maar ook de ontstaansgeschiedenis en de constitutioneel- theoretische en -filosofische grondslagen van de regel worden opgehelderd. […]

Lange ontwikkeling van parlementaire privileges

Nadat in 1397 een lid van het Engelse Lagerhuis, Thomas Haxey, zich kritisch had uitgelaten over de kosten van de koninklijke hofhouding en een wet had ingediend om de uitgaven daarvan te reduceren, reageerde koning Richard II woedend. Hij bestempelde Haxey als verrader en liet de parlementariër ter dood veroordelen. Het Lagerhuis, dat onder de disciplinaire macht van de Koning viel, stond machteloos en moest zich schikken — althans, aanvankelijk. Twee jaar na de veroordeling zou Richards opvolger, Hendrik IV, in overleg met het Hogerhuis besluiten om Haxey, wiens straf nog niet ten uitvoer was gelegd, te rehabiliteren. Daarbij erkende de Koning dat de veroordeling in strijd was met de fundamentele rechten van het parlement, waaronder de vrijheid van spreken. De Haxey-affaire markeert daarmee het begin van de lange ontwikkeling van parlementaire privileges, die vanaf de late middeleeuwen ook elders in Europa geleidelijk tot wasdom kwamen.

Daarbij moet worden bedacht dat de middeleeuwse parlementen nog geen democratische vertegenwoordigingen waren, maar vergaderingen tussen edellieden en een leenheer die over hun heerlijkheden regeerde; een verhouding die feodaal en dus privaatrechtelijk werd opgevat. Vanwege de grote afstand en nog geringe onderlinge afhankelijkheid tussen de centrale en decentrale politieke autoriteiten, werd dit stelsel beheerst door een relatief stabiel machtsevenwicht.

Parlementsleden in een lastig parket

Dit evenwicht raakte echter verstoord vanaf het moment dat, onder invloed van de renaissance en het humanisme, een snelle rationalisering en centralisering van de monarchale macht werd ingezet. Tegelijkertijd ontwikkelde zich vanaf de late middeleeuwen een publiekrechtelijke opvatting van de monarchale soevereiniteit die de macht van de vorst in het teken stelde van ‘het algemeen belang’. Door deze combinatie van ontwikkelingen nam ook de invloed van het parlement flink toe, met name omdat de fiscale en militaire centralisatie zonder de medewerking van de lage adel vrijwel onmogelijk waren.

Desalniettemin verkeerden de parlementsleden in een lastig parket: enerzijds wilden zij de machtscentralisatie richting het centrum onder controle houden, anderzijds liepen zij het risico om, net als Thomas Haxey, op last van de Koning te worden gearresteerd en zelfs ter dood veroordeeld. Vandaar dat zij bepaalde veiligheidsgaranties probeerden te verkrijgen.