Zo verliep het proces tegen Gökmen Tanis tot nu toe

Gökmen Tanis, verantwoordelijk voor de moord op vier mensen, had maandag 16 december de regie-zitting van zijn proces. Op 18 maart 2019 schoot hij in een Utrechtse tram drie mensen dood, meerdere mensen raakten gewond. Een van de slachtoffers overleed later aan zijn verwondingen. Stukje bij beetje worden steeds meer zaken onthuld die belangrijk zijn voor de inhoudelijke zitting, die begin maart plaatsheeft. Vier verhelderende vragen en antwoorden over de zaak tegen de man die Utrecht stil kreeg.

Hoe ziet de tijdlijn van het proces eruit?

Maandagochtend 1 juli 2019 was de eerste pro-formazitting, een zitting die er is wanneer de verdachte minimaal 110 dagen in voorarrest heeft gezeten. In die pro-formazitting – Latijn voor ‘voor de vorm’- heeft er geen inhoudelijke behandeling van de zaak plaats, maar door zo’n zitting kan het voorarrest van de verdachte worden verlengd.

Tanis wilde niet bij de eerste zitting aanwezig zijn, maar de rechtbank beval hem daar wel toe. Daarom werd hij geboeid de rechtszaal ingevoerd. In die eerste zitting werden nabestaanden teleurgesteld, omdat de Turkse Nederlander Tanis geen enkel spoortje berouw toonde en volgens AD misdaadverslaggever Yelle Tieleman had Tanis meerdere keren een ‘misplaatste arrogante glimlach’ op zijn gezicht.

Het Openbaar Ministerie (OM) maakte ook bekend dat er in de vluchtauto een briefje was gevonden. Hierop stond: ‘Ik doe dit voor mijn geloof, jullie maken moslims dood en jullie willen ons geloof van ons afpakken, maar gaat niet lukken. Allah is groot.’

Tanis keerde zich in de pro-formazitting ook tegen de rechtsstaat, omdat de islamitische rechtsspraak (sharia) ouder is dan de democratie. ‘Ik erken jullie wetten en rechters niet,’ was zijn standpunt en daarom wilde hij ook geen advocaat.

Op de tweede pro-formazitting van zijn proces op 23 september was Tanis niet aanwezig. Persrechter Els de Stigter verklaarde in Hart van Nederland dat de rechtbank bij elk proces een belangenafweging maakt en dat deze zitting een beperkt inhoudelijk karakter had, en de verdachte dus niet aanwezig hoefde te zijn.

Tijdens de tussentijdse zitting in september verklaarde justitie dat het onderzoek zo goed als af is. Getuigenverklaringen zijn verzameld, camerabeelden zijn bekeken en daarmee is ook de route die de dader nam helemaal gereconstrueerd.

Gökmen Tanis is zeven weken opgenomen in het Pieter Baan Centrum (PBC) in Almere en werd daar onderzocht. Op 4 december schreef het AD dat Tanis zwakbegaafd en verminderd toerekeningsvatbaar is. Hij zal daarom – tegen zijn wil in – een advocaat toegewezen krijgen.

Maandag 16 december was de regie-zitting. Ook tijdens deze zitting was de dader niet aanwezig, tot grote onvrede van de nabestaanden. Rechtbankpresident Ruud Veldhuisen gaf als verklaring dat er te veel geweld voor nodig was om Tanis vanuit de gevangenis naar Utrecht te vervoeren. Er had een speciale eenheid aan te pas moeten komen en dat had gezorgd voor een uur vertraging.

André Seebregts is als advocaat van Tanis aangewezen door de rechtbank. Er zijn twee hoofdzaken waar de regie-zitting van vandaag om draaide. De eerste ging over wel of niet aanwijzen van een advocaat voor de verdachte. Seebregts verklaarde dat Tanis prima in staat is het rechtsproces te begrijpen, zeker als de rechtbank hem een handje helpt. Seebregts pleitte daarom voor de wens van zijn cliënt: het niet aanstellen van een advocaat aan zijn zijde.

Het Openbaar Ministerie sloot zich daarbij aan en vindt dat Tanis niet kan worden verplicht tot het accepteren van een advocaat. De rechter en het PBC zijn het hiermee niet eens.

Ten tweede ging de zitting over de vraag of Tanis wel of niet wordt bevolen om in maart bij zijn inhoudelijke zitting aanwezig te zijn.

Na beraad werd besloten dat advocaat Seebregts Gökmen Tanis blijft bijstaan in het proces. De rechtbank gaf aan dat later nog wordt beslist of de verdachte bij de inhoudelijke zitting aanwezig moet zijn. Op 2, 3, 5 en 6 maart 2020 wordt de zaak inhoudelijk behandeld.

Wie is Gökmen Tanis?

De 38-jarige Gökmen verhuisde als puber van Turkije naar Nederland. Hij heeft een rode baard en spreekt gebrekkig Nederlands. In het PBC is Tanis onderzocht door psychiaters en psychologen. Zij stelden vast dat Tanis een laag IQ en narcistische trekken heeft en dat hij zich verheven voelt boven de samenleving. Ook is hij verslavingsgevoelig. De keer dat hij wel in de rechtbank verschijnt, komt hij ongevoelig en arrogant over.

De in Turkije geboren man is volgens het Openbaar Ministerie een draaideurcrimineel – een crimineel die telkens na zijn vrijlating opnieuw een misdaad pleegt – die al meerdere strafbare feiten op zijn naam heeft staan. Hij werd verdacht van verkrachting binnen zijn relatie, diefstal, heling en geweld. Vlak voor zijn aanslag in Utrecht was hij vrijgelaten uit de gevangenis in Lelystad.

Tanis heeft tijdens verhoren zijn daad bekend. Hij vermoordde mensen uit zijn islamitische geloofsovertuiging en daarom hebben de moorden een terroristisch oogmerk. ‘Als ik duizend levens had, zou ik ze allemaal voor Allah geven,’ zou hij in zijn verhoren hebben gezegd.

Hoe zit het met de juridische bijstand van de verdachte?

Na de eerste pro-formazitting wilden twee advocaten van de nabestaanden een juridisch adviseur, een procesbewaker, aanstellen. Die moest ervoor zorgen dat het proces eerlijk verloopt. De reden is praktisch: zonder verweer is de kans kleiner dat er een schadeclaim kan worden opgelegd. Een derde advocaat van de nabestaanden, Sébas Diekstra, vindt dat de rechtbank zelf het heft in handen moet nemen. Als er een procesbewaker aan te pas komt, kan er twijfel komen over de onpartijdigheid en professionaliteit van de rechtbank.

De rechter besliste maandag daarom dat er geen procesbewaker komt in de zaak tegen Tanis en dat Seebregts gedurende het proces de advocaat van Tanis blijft.

Wat staat er in het onderzoeksrapport?

De gemeente Utrecht gaf COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement de opdracht om een uitgebreid rapport te maken over de communicatie na de aanslag. Volgens een analyse van RTL Nieuws is het rapport Een Stad in Stilte gematigd positief over het crisisteam dat na de aanslag in actie kwam. In het advies aan de inwoners van Utrecht om binnen te blijven, ontbraken de noodzaak en de tijdsduur van de maatregel. De interne communicatie tussen de hulpdiensten bleek niet optimaal – niet iedereen bleek goed op de hoogte van de gebeurtenissen.