Onder het mom ‘vrijheid van meningsuiting’ zetten miljardairs en landen als China, Rusland en Iran sociale media in om onze vrije samenleving te laten wankelen.
Het idee dat sociale media gelijkstaan aan vrijheid van meningsuiting verstikt onze samenlevingen. Dat idee wil maar niet weggaan: het maakt niet uit dat door sociale media steeds meer jongeren mentale problemen hebben, dat verkiezingen speeltjes zijn geworden voor rijke schurken en buitenlandse dictaturen, dat hele samenlevingen radicaliseren en dat vrijwel iedereen is onderworpen aan de lokroep van de smartphone.
De cocktail aan ellende die de – door miljardairs bestuurde – algoritmen veroorzaken, is inmiddels overal zichtbaar. Maar nog steeds zijn overheden niet in staat serieuze maatregelen te nemen, omdat ze zijn lamgelegd door het valse idee dat sociale media staan voor vrijheid van meningsuiting.
Door sociale media werd het gat tussen politiek en kiezer nog groter
Toen ik in 2014 als politieke campagnestrateeg ging werken met sociale media, zag ik ongekende mogelijkheden om het gat met de kiezer te dichten. Ons mantra was met iedere reageerder in gesprek te gaan.
In 2017 werd dit mantra losgelaten. De hoeveelheid bagger was zo groot dat normale gesprekken niet meer mogelijk waren. Ik zag vaste reageerders rap veranderen van bezorgde, teleurgestelde kiezers in bloeddorstige, scheldende complotdenkers. Zij waren de voorlopers van wat later de norm werd. Sociale media konden een brug vormen tussen politiek en kiezer, maar in werkelijkheid werd het gat nog groter.
Ik zocht naar verklaringen en vond die in de geschiedenis, waar informatierevoluties gepaard gaan met ontwrichting, chaos en geweld. De boekdrukkunst was een van de heftigste informatierevoluties vóór de sociale media. Informatie werd veel vrijer beschikbaar. Het was de doodslag voor het middeleeuwse feodale systeem en zorgde onder meer voor een religieuze reformatie die leidde tot bloedige godsdienstoorlogen.
Tot de populairste en meest gedrukte boeken behoorde Malleus Maleficarum van de monnik en inquisiteur Heinrich Kramer. Het ging over het gevaar van heksen en hoe je ze kon opsporen. Het was een complottheorie avant la lettre, die zorgde voor totale gekte en tienduizenden heksenverbrandingen.
Wanneer ging het fout met sociale media?
De mens heeft tijd nodig om te leren omgaan met ontwrichtende technologieën, die allemaal ook een duistere kant hebben. Precies in zo’n heftige transitiefase leven we nu. Niet lang geleden gaven sociale media reden tot optimisme. Toen bestond die koppeling met vrije meningsuiting wel degelijk. De algoritmen waren nog simpel: we kregen vooral te zien wat anderen in ons netwerk publiceerden. Elke mening was gelijk.
Het ging fout toen de techbedrijven de algoritmen veranderden om zo lang mogelijk onze aandacht vast te houden. Om ons steeds maar weer dopamineshots te geven, ons te kluisteren aan onze schermen en zo meer geld te verdienen aan advertenties.
Eigenaren X, Meta en TikTok bepalen welke meningen we zien
Algoritmen overkomen ons niet, ze worden gemaakt door mensen. Het zijn de eigenaren van X, Meta en TikTok die bepalen welke meningen we zien. Volgens de Israëlische historicus Yuval Noah Harari lijken sociale media meer op krantenredacties dan op drukpersen: er wordt actief gekozen wat we wel en niet te zien krijgen. Het zijn redactionele keuzes.
Wie denkt dat deze algoritmen rekening houden met vrijheid van meningsuiting begrijpt de realiteit niet. Sterker nog, de basis van deze algoritmen is dat ze de ene mening onderdrukken en de andere versterken. Vrijheid van meningsuiting maakt geen deel uit van de overweging om iets te laten zien.
Juist om meningsuiting vrijer te maken, is regulering noodzakelijk. Want wie een algoritme inricht om sommige berichten te versterken en andere te knevelen, is niet bezig met vrijheid van meningsuiting maar met beïnvloeding. Is het toeval wat het Chinese TikTok onze tieners laat zien? Is het toeval dat het X-algoritme vooral Musk en zijn radicaal-rechtse vriendjes laat zien? Wie gelooft dat TikTok een onschuldig, onafhankelijk medium is en Musk een voorvechter van vrijheid van meningsuiting, trapt gewillig in een gevaarlijk frame.
Wanneer je werkelijk wilt geloven dat X de vrije meningsuiting belichaamt, dan moet je eerst over het hoofd zien dat de controle over dat medium ligt bij één persoon, die nergens verantwoording hoeft af te leggen en een financieel belang heeft. Er zijn mensen die hele dagen mekkeren over hun wantrouwen in politici, overheden en instituties, maar die hun grootste vrijheden in handen leggen van Elon Musk – zonder zich af te vragen wat ze daarvoor opgeven. Ik zou deze mensen persoonlijk geen grote levensbeslissingen toevertrouwen.
De vrijheid van meningsuiting waarover wordt gerept, is in werkelijkheid vrijheid voor beïnvloeding door vijandige landen en techmiljardairs. In Roemenië werd de democratie stuk gemaakt door een paar duizend Russische bots die er op het Chinese TikTok voor zorgden dat een onbekende radicaal-rechtse gek uit het niets de verkiezingen won. Met minimale middelen werd een democratie gesloopt.
Sociale media laten onze vrije samenleving wankelen
Stel je voor dat in de jaren zeventig, in het midden van de Koude Oorlog, de grootste kranten en tv-stations in handen waren geweest van of werden misbruikt door communistisch China en Rusland om onze systemen te ontwrichten. Dat was nooit toegestaan. Maar in 2025 zijn de belangrijkste culturele en politieke media in handen van mensen of overheden die onze westerse democratieën liefst zien verschrompelen.
Is het vrijheid van meningsuiting om via een Chinees platform duizenden Russische bots los te laten op je democratie? Is het vrijheid van meningsuiting dat Elon Musk zijn algoritme inzet om verkiezingen te kapen in onze westerse democratieën? Wie dat denkt, is roekeloos naïef.
Sociale media worden tegen ons ingezet om zo onze vrije samenleving te laten wankelen. Dit gebeurt door Rusland, door China, door Iran en door buitenlandse multimiljardairs die onder het mom van de vrijheid van meningsuiting hun eigenbelang versterken. Sociale-mediagebruikers zijn voor hen pionnetjes in een cynisch politiek spel en het doel is om hun eigen zwaktes tegen henzelf in te zetten, zodat ze zich tegen hun vrije samenlevingen keren.
Amerika beschouwd buitenlandse sociale media als bedreiging
In Amerika ontstaat momenteel een nieuwe situatie, die zowel een bedreiging als een kans is. De Amerikanen willen dat TikTok – wegens haar banden met de Chinese overheid – wordt verboden of Amerikaans wordt. Elon Musk maakt grote kans om het Amerikaanse deel van TikTok te kopen. Als dat gebeurt, winnen de Democraten nooit meer een verkiezing. Dat is de bedreiging.
Maar in deze Amerikaanse denkwijze zit ook een kans. De Amerikanen zien TikTok als een buitenlandse bedreiging. Dit is precies hoe ook Chinezen en Russen het zien. Zij hebben hun eigen sociale media en staan andere invloeden maar mondjesmaat toe.
Tijd voor een Europees alternatief op X, Meta en TikTok?
Het is tijd dat Europa er ook zo naar kijkt. Voor sociale media zijn we afhankelijk geworden van anderen van wie sommigen ons vijandig zijn gezind. Sociale media zijn in potentie wereldverbeterend, maar inmiddels een bedreiging geworden. Het is onzin te denken dat we sociale media kunnen doen verdwijnen.
Dus rest maar één vraag: hoe krijgen we weer controle over ons lot? Regulering is kansloos: de techmiljardairs en vijandige mogendheden vinden altijd manieren om kwaad te doen. Dan blijft er één route over: sociale media die een bedreiging zijn, verbieden – zoals de Amerikanen ook willen – en komen met een Europees alternatief, waar we niet weerloos tegenover staan.
Laat Europese tech-ondernemers die wens zien en zij zullen het creëren. Eventueel gesteund door door financiële prikkels, en door de ruimte die ontstaat wanneer X en TikTok verdwijnen uit Europa. Een alternatief Europees sociaal medium kan vrijheid van meningsuiting echt een boost geven, zonder dat we in Roemeense toestanden terechtkomen.
De keuze is niet enkel tussen verbieden of ons laten overrompelen. Tech-optimisme kan bestaan, als we er zelf voor zorgen dat de goede kanten die elke technologie heeft de slechte kanten overheersen. Alleen zo blijf je in tijden van technologische sprongen meester over je eigen lot, in plaats van dat in handen te geven van een klein groepje machtsbeluste, narcistische en moraalloze miljardairs en autocraten. Zij hebben velen van ons te lang voor de gek gehouden met hun fabel over sociale media en vrijheid van meningsuiting. We moeten hen de teugels weer uit handen nemen.