Ook het denken over goed en kwaad kan worden bekeken met behulp van de evolutiebiologie. De slotsom is optimistisch.
De vertaling van de filosofische klassieker liet geruime tijd op zich wachten, maar nu is ze er dan toch. Na de deugd is de Nederlandstalige versie van After Virtue, een baanbrekend boek uit 1981 van Alasdair MacIntyre.
De inmiddels al 95-jarige Schotse filosoof toont zich hierin van een sombere kant. Hij ziet vooral morele chaos om zich heen, die deels te wijten zou zijn aan de opmars van het liberale individualisme. Voor moderne normatieve theorieën heeft MacIntyre praktisch geen goed woord over. Hij wil terug naar de oudheid, naar de deugdethiek van de Griekse wijsgeer Aristoteles.
Nu wil het geval dat ethiek geen enkele wetenschappelijke status heeft. Het vak draagt niets bij aan de groei van kennis. Ethici doen weinig meer dan hun subjectieve standpunt uitdragen. Ze lijken daardoor op columnisten. Met dien verstande dat ze doorgaans minder toegankelijk schrijven, en dat ze hun persoonlijke visie intellectueel cachet proberen te geven met veel verwijzingen naar dode denkers.
Maar vorig jaar verscheen een boek van een ethicus dat zowaar wel een wetenschappelijke basis heeft. En ook, anders dan Na de deugd, redelijk optimistisch stemt inzake het denken over goed en kwaad.
Psychosociaal mechanisme
In Moraal pakt Hanno Sauer het breed aan. De Duitse filosoof, die ethiek doceert aan de Universiteit Utrecht, schetst de fundamentele veranderingen in de normen van de mensheid sinds de prehistorie. Het interessante is dat hij daarbij gebruikmaakt van inzichten uit de evolutiebiologie.
De ontwikkeling van de moraal wordt niet zozeer bepaald door de geschriften van academici als MacIntyre, als wel door maatschappelijke trends die bepaalde opvattingen in de hand werken.
De kern van Sauers evolutionaire betoog is dat moraal geen luxe is, maar noodzaak. Waarden en normen zijn een psychosociaal mechanisme om samenwerking mogelijk te maken.
Maar die samenwerking heeft altijd een prijs, en non-coöperatief gedrag kan voordelig zijn voor individuen. Straffen zijn ontstaan om de heersende moraal af te dwingen, om asociale individuen in het gareel te houden. Alleen zo kan een gemeenschap overleven.
Aanvankelijk gaat het om kleine, egalitaire groepen. Naarmate gemeenschappen uitdijen, ontstaat ruimte voor overheersing en hiërarchie. Maar doordat ons evolutionaire verleden, betoogt Sauer, ons allergisch heeft gemaakt voor sociaal-economische en politieke ongelijkheid, ondernemen we pogingen om deze te verkleinen.
De stijging van de welvaart en het opleidingsniveau in westerse landen droeg ertoe bij dat deze pogingen krachtiger en succesvoller konden worden.
Civiliserende werking
En de ontwikkeling van goed opgeleide, rijke volkeren in democratische, geïndustrialiseerde westerse landen ging gepaard met morele veranderingen, die het denken en voelen van de moderne mens wezenlijk hebben gewijzigd, zo maakte de Amerikaanse antropoloog Joseph Henrich al aannemelijk in zijn boek The WEIRDest People in The World. Sauer noemt dit de belangrijkste sociaal-wetenschappelijke publicatie van deze eeuw.
Westerlingen zijn bijvoorbeeld morele universalisten. Dat wil zeggen dat zij – generaliserend gesproken – redeneren in termen van principes die op ieder mens in gelijke mate van toepassing zijn. Zij plegen minder vanuit groepsbelangen te denken dan premoderne volkeren. Zij zijn, kortom, beschaafder.
Die beschaving heeft een politiek-economische voedingsbodem. De instellingen die de overgang naar modernere en nettere omgangsvormen mogelijk maakten, waren bovenal uitgebreide netwerken van handel en ruil die waren georganiseerd via gedecentraliseerde prijssignalen. Dat wil zeggen: vrije markten.
Terwijl Alasdair MacIntyre kapitalisme speculatief associeert met moreel verval, laat Sauer in een historische analyse zien dat dit profijtelijke economische systeem juist een civiliserende werking heeft gehad. Een liberaal economisch stelsel bevat vrijheden die minderheidsgroeperingen in staat stellen onrecht aan de kaak te stellen, en de geproduceerde welvaart maakt het mogelijk tegemoet te komen aan hun materiële wensen.
Morele implosie
In grote lijnen is Moraal een optimistisch stemmend boek. Elke generatie heeft te maken met bedroevend veel kwaad. Toch zijn er evolutionaire mechanismen die menselijke moraal stapsgewijs zouden kunnen veranderen. Een potentie die dikwijls ook wordt benut.
Maar de morele vooruitgang is geen automatisme, geen vanzelfsprekendheid.
Elke verworvenheid, schrijft Sauer, moet worden verdedigd tegen de regressieve krachten van een tegendraadse menselijke natuur en tegen de redeloosheid van de menselijke geest. De Holocaust en de Killing Fields van de Rode Khmer in Cambodja, de volkerenmoord op de Tutsi’s in Rwanda en het bloedbad van Srebrenica: al die gruwelijke gebeurtenissen hebben bewezen dat gewelddadige instincten steeds weer tot een morele implosie kunnen leiden.
De auteur van Moraal trok eerder de aandacht door met zichzelf in debat te gaan. In september 2022 publiceerde Hanno Sauer in het filosofisch vaktijdschrift Inquiry een prikkelend, zelfs provocatief essay waarin hij betoogde dat bestudering van Plato en Immanuel Kant weinig nut heeft.
Zelfkritiek
Deze oude denkers baseerden zich immers op nu achterhaalde wetenschap. Er valt meer op te steken van moderne filosofen, die kunnen profiteren van een eeuwenlange groei van kennis.
Het artikel maakte heel wat los in filosofenkringen. Ruim een half jaar later werd het ook in Inquiry onder vuur genomen. Door… Hanno Sauer.
De filosoof kritiseerde zichzelf in de derde persoon enkelvoud alsof het om een collega ging en betoogde dat Sauer nogal had overdreven. De geschiedenis van de filosofie zou als historisch proces toch de moeite van het bestuderen waard zijn. Deze zelfkritiek in ludieke vorm werd zeker niet door iedereen in de academische wereld geapprecieerd.