De nieuwe variant van het coronavirus, omikron, is inmiddels in 57 landen opgedoken, bleek dinsdag uit de weekrapportage van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Wat is er bekend over de variant? En moeten we ons zorgen maken? Vier vragen en antwoorden.
1. Waar en hoe is de omikronvariant ontstaan?
De omikronvariant werd voor het eerst ontdekt in Zuid-Afrika in een monster dat was afgenomen op 9 november. Op 24 november werd hiervan melding gemaakt bij de Wereldgezondheidsorganisatie en die bestempelde het uiteindelijk op 26 november als een ‘zorgelijke variant’ die in de gaten moet worden gehouden. Na alfa, beta, gamma en delta is omikron de vijfde zorgelijke variant. Maar waar en hoe de variant precies is ontstaan, is onbekend. Veel experts vermoeden dat de variant niet in Zuid-Afrika, maar in een ander Afrikaans land is ontstaan, waar relatief weinig naar de genetische code van het virus wordt gekeken.
Omikron lijkt niet te zijn voortgekomen uit eerdere zorgelijke varianten, maar is het meest verwant aan de coranavirussen die al begin vorig jaar zijn ontstaan. Dat sterkt sommigen in de overtuiging dat de variant mogelijk al een tijdje rondging in een populatie die nauwelijks werd gemonitord. Ook kan het zijn dat de variant is ontstaan bij een patiënt met een verzwakt immuunsysteem die een chronische infectie had. Een derde mogelijkheid, schrijven onderzoekers in vakblad Science, is dat de variant is ontstaan in een dierlijke gastheer en vervolgens op de mens is overgesprongen.
2. Wat zal de impact zijn van deze variant op de pandemie?
Dat is nog moeilijk te zeggen. Er is volop onderzoek gaande, maar bij alle resultaten die tot nu toe naar buiten druppelen, geldt: het zijn voorlopige resultaten, harde uitspraken zijn nog niet te doen.
Lees ook: Toch weer druk in de ziekenhuizen
Wel bestaat het vermoeden dat de omikronvariant door de grote hoeveelheid mutaties in het spike-eiwit – een belangrijk eiwit op het oppervlak van het virus – flink besmettelijker kan zijn. Dat lijkt te worden bevestigd door de relatief snelle toename van het aantal besmettingen in onder meer de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng. De Europese gezondheidsdienst ECDC houdt er serieus rekening mee dat de omikronvariant aan het begin van het nieuwe jaar al dominant kan zijn in Europa.
De vele mutaties doen ook vermoeden dat omikron deels kan ontsnappen aan de afweer die is opgebouwd na vaccinatie of na een eerdere besmetting met een andere variant. De eerste labtests uit Zuid-Afrika wijzen ook in die richting: mensen die zijn gevaccineerd met het Pfizer/BioNTech-vaccin maken veel minder neutraliserende antistoffen aan tegen omikron dan tegen eerdere varianten.
3. Dus de vaccins werken niet meer?
Labtests zoals die in Zuid-Afrika zeggen lang niet alles over de effectiviteit van de vaccins. De neutraliserende antistoffen vormen maar een deel van de uitgebreide immuunreactie die in het menselijk lichaam ontstaat na vaccinatie. Bovendien is het onderzoek maar bij 12 personen gedaan, veel te weinig om wereldwijd conclusies uit te kunnen trekken.
Meer over dit onderwerp: Nieuwe vaccins in de maak
De WHO spreekt zelfs de verwachting uit dat vaccins ook in het geval van de omikronvariant hun werk goed zullen blijven doen. ‘We hebben zeer effectieve vaccins die tot nu toe effectief zijn gebleken tegen alle varianten, in termen van ernstige ziekte en ziekenhuisopname,’ zei Michael Ryan van de WHO tegen het Franse persbureau AFP. En er is volgens hem dan ook ‘geen reden’ om te verwachten dat dit voor omikron anders zal zijn.
Pfizer en BioNTech brachten woensdag een persbericht naar buiten met daarin de eerste resultaten van de laboratoriumtests die zij naar hun vaccin hebben gedaan. De conclusie: twee doses blijken voor aanzienlijk minder neutraliserende antistoffen tegen omikron te zorgen, maar na een derde prik nam die hoeveelheid met een factor 25 toe. In dat laatste geval zou het gaan om een concentratie antistoffen die overeenkomt met de hoeveelheid antistoffen tegen de originele variant die na twee vaccinaties wordt bereikt. Erg effectief dus.
Daarnaast zijn de fabrikanten ervan overtuigd dat twee prikken gevaccineerden misschien dan wel minder behoeden voor infectie met omikron, maar dat zij nog steeds goed beschermd zijn tegen ernstige ziekte. Een kanttekening bij de bevindingen: de onderliggende data zijn nog niet openbaar gemaakt en niet onafhankelijk getoetst.
4. Is de variant schadelijker?
De eerste bevindingen uit Zuid-Afrika wekken de indruk dat patiënten minder ernstig ziek worden. De meeste coronapatiënten in de ziekenhuizen in de provincie Gauteng hadden geen extra zuurstof nodig. Bovendien belandden er minder patiënten op de intensive care en duurde de opname over het algemeen slechts enkele dagen. ‘Heel anders’ dan het beeld bij het begin van eerdere golven, stelt Fareed Abdullah, directeur van het South African Medical Research Council. Bij een deel van de patiënten was COVID-19 zelfs niet de reden van opname, de infectie werd pas ontdekt toen zij bij binnenkomst werden getest.
Volgens de weekrapportage van de WHO gaat het bij alle 212 positief getesten in de Europese Unie ook om asymptomatische of milde gevallen. En Michael Ryan van de WHO stelt dat de eerste cijfers zeker niet suggereren dat de omikronvariant ernstiger ziek maakt. ‘Als we al iets zien, dan wijst dat meer in de richting van minder ernstige ziekte,’ zei hij.
Maar ook hier geldt de disclaimer: het gaat nog om kleine aantallen en mogelijk spelen ook andere factoren een rol. Keiharde conclusies zijn dus nog niet te trekken.