Filosoof Daan Roovers: ‘Al pratend veranderen we de werkelijkheid. Dat is iets magisch’

Is de Haagse politiek eigenlijk wel een geschikte plek voor een filosoof? ‘Ik vind het soms best moeilijk,’ bekent Daan Roovers. ‘Ik ben gewend om lang na te denken voordat ik tot een oordeel kom. Filosofie is het opschorten van je oordeel, dat haal je eerst eindeloos door de wasstraat.’

Maar van een lid van de Eerste Kamer wordt aan het eind van de dag toch echt een vonnis gevraagd: vóór of tegen. ‘Dat binaire vind ik weleens ingewikkeld. In de fractievergadering horen ze mij vaak zeggen: ik heb goede argumenten om tegen te stemmen en goede argumenten om vóór te stemmen. Toch komen uiteindelijk zelfs filosofen tot een oordeel over de wereld. Maar goed, één filosoof per fractie is wel genoeg denk ik.’

Daan Roovers: een ondernemer in de filosofie

Roovers is wat je zou kunnen noemen een ondernemer in de filosofie. Als geneeskundestudent raakte ze in de ban van de wijsbegeerte, rondde beide studies af, en bleef na een stage hangen op de redactie van Filosofie Magazine.

‘We vonden dat het in Nederland ontbrak aan een filosofisch perspectief op de actualiteit. Dus we ontwikkelden de publieksfilosofie, met onder meer de Nacht van de Filosofie en de Denker des Vaderlands.’

Die titel, dit jaar omgedoopt tot Denker der Nederlanden, droeg ze zelf van 2019 tot 2021. Ze doceert aan de Universiteit van Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam, leidt debatten, zit in raden en besturen, maakt tv-programma’s en promoveert in december op een proefschrift over publieke meningsvorming.

De politiek als spel

Op 11 december houdt Roovers in de Leidse Stadsgehoorzaal de 54ste Huizingalezing. Daarin zal ze bespiegelen op de politiek als spel, zoals Johan Huizinga dat in 1938 definieerde in zijn boek Homo ludens.

Filosofie is de meest anti-elitaire studie die er is

‘Mijn missie is altijd geweest: zo veel mogelijk mensen laten profiteren van het feit dat ik filosofie heb gestudeerd,’ zegt ze in het Eerste Kamergebouw, waar ze sinds 2023 rondloopt als senator namens GroenLinks-PvdA. In de verte klinken stemmen uit de plenaire zaal.

‘Ik vond het fantastisch op de universiteit, maar ik was van mening dat je ook op een toegankelijker manier filosofie moet kunnen uitdragen. Als een zendeling ben ik de boer op gegaan. Filosofie is volgens mij: ruimte creëren in je hoofd om hetzelfde anders te zien. Iedereen kan het, iedereen doet het. Ja, het is de meest anti-elitaire studie die er is.’

Betekenis van de filosofie

Dat is een mooie gedachte, die wel om nadere invulling vraagt. Wat kan de wijsbegeerte betekenen voor, zeg, de groenteboer op de hoek? ‘Iedereen denkt weleens na over de samenhang van de dingen in zijn leven. Je hebt werk, je hebt een gezin, en dat moet allemaal in samenhang zijn zodanig dat het jouw leven is. Niet iemands leven, nee, jouw leven. Daarover nadenken, over de integriteit van al die elementen, dat is al filosofie.

‘Het kan helpen dat iemand je daarbij vragen stelt over dingen die voor jou heel vanzelfsprekend lijken, maar dat misschien niet zijn. Bijvoorbeeld waarom je voldoening haalt uit je werk, maar die voldoening liever elders zou halen.

‘Of over de levensloop die je voor je ziet omdat iedereen in de familie dat zo doet, terwijl je zelf wellicht iets heel anders wilt. De vrijheid om die vanzelfsprekend lijkende paden te bevragen, is een begin van kritisch denken. Dan ben je aan het eind van die dag nog steeds die groenteboer, maar je beoordeelt dat leven op een andere manier.’

Hoe kan de democratie worden versterkt?

Roovers richt haar kritische denkkracht graag op de vraag hoe de democratie kan worden versterkt. Het is nog geen week na de verkiezingen die haar partij in mineur dompelden.

Het punt is nu juist, zegt ze, dat je democratie niet moet vernauwen tot de gang naar de stembus die de burger eens per zoveel jaar mag maken. Dan reduceer je kiezers tot publiek dat klapt of ‘boe’ mag roepen terwijl politici hun show opvoeren. ‘Dat is een verarming. Democratie en verkiezingen zijn synoniem geworden, maar democratie omvat veel meer.’

Stemmen en dan weer in democratische winterslaap

Show of niet: voor veel burgers is politiek iets wat ze het liefst volledig uitbesteden aan professionals. Braaf de kieswijzer invullen, plichtsgetrouw stemmen, maar dan weer in de democratische winterslaap.

Ik wil dat zo veel mogelijk mensen profiteren van het feit dat ik filosofie heb gestudeerd

Roovers ziet het met spijt aan. Vooral, zegt ze, omdat je wel vaak de klacht hoort dat de democratie niet functioneert, dat het belang van minderheden wordt veronachtzaamd, of juist dat de meerderheid haar zin niet kan doordrukken.

‘Het werkt vervreemdend als je alleen denkt: ik doe mijn ding, en ik onttrek me aan de vormgeving van mijn leefwereld. Dan ontstaat het gevoel dat je wordt geregeerd, dat je wordt bestuurd.’

Arbeiden, werken, handelen

Zelf is ze gecharmeerd van de manier waarop filosoof Hannah Arendt (1906-1975) ernaar keek. ‘Het leven is volgens haar opgedeeld in drie activiteiten: arbeiden, werken en handelen. Arbeiden is voorzien in je levensonderhoud en je biologische voortbestaan. Werken is iets creëren in de wereld, economische activiteit ontplooien. En handelen is het nadenken over hoe de wereld is vormgegeven.

‘Dat kan in een klassieke politieke functie of in een burgerparlement, maar evengoed in de vve, de ondernemingsraad of de oudervereniging. Volgens Arendt zijn dat allemaal vormen van politiek.’

Het referendum

En hoe zit het met die andere, vaak geopperde manier om burgers direct bij besluitvorming te betrekken, namelijk het referendum? Roovers’ fractie is voorstander van het bindend correctief referendum. ‘Maar wel onder de voorwaarde dat iedereen zich goed kan informeren, en dat het debat niet wordt verpest door manipulatie en desinformatie. Vooral dat laatste is ingewikkeld.’

Ook bij haar thuis in Amsterdam openbaarden zich de nadelen van een referendum. Op het balkon nestelde een duivenpaar – leuk voor de kinderen, maar niet voor wie de troep en het ongedierte moet opruimen.

Haar zoon schreef een referendum uit over de vraag of nest en eieren moesten worden geruimd. ‘Ik dacht: als we dat gaan doen, kan de uitkomst zijn dat het nest moet blijven. En dat wilden wij niet. Daar was het referendum dus niet zo’n geschikte methode, vooral omdat de kinderen, toen 6 en 8 jaar oud, de consequenties van hun keuze niet konden overzien.’

Politiek: al pratend de werkelijkheid veranderen

Hoewel de politiek een filosoof uit haar comfortzone dwingt, vertonen die werelden ook overeenkomsten. ‘Het is allemaal taal. Taal en praten, dat is mijn werk. In het parlement, van parler, praten dus, wordt die taal verankerd in wetten. Er komen letters op papier, er gaat een stempel op, en dan is het gewoon ­realiteit. We veranderen al pratend de werkelijkheid, dat is iets magisch.’

Het gaat er niet om of de wereld goed is of goed wordt, maar dat het béter kan

Neem de initiatiefwet over het vuurwerkverbod die recent in stemming kwam in de Eerste Kamer. ‘Er is een voorstel, een debat, er zijn vragen, en ten slotte de stemming: aangenomen. En dan is het vuurwerkverbod een feit. Magisch!’

Optimisme is een werkwoord

Leidt dat gevoel van maakbaarheid tot een optimistische levenshouding, zelfs in tijden van tristesse op links? ‘Dan denk ik altijd aan mijn oude vriend, filosoof René Gude. Hij had het niet over optimisme, maar over optimeren. Als werkwoord. Bij optimisme denken mensen vaak: dat is het naïeve idee dat alles in de wereld vanzelf goedkomt. Of dat de wereld goed is zoals ze is.

 ‘Maar het gaat er niet om of de wereld goed is of goed wordt, maar dat het béter kan. Verbetering is mogelijk, je kunt het optimeren. Dat is de brandstof. Dat is de reden dat ik de stap naar voren heb gezet en de politiek in ben gegaan.’

Van de krantenwereld naar de politie: weg van het cynisme

Want na ‘zo veel jaar krantenstukken schrijven’ loerde het cynisme. ‘De volgende dag ging de vis in die krant, dat gevoel. Cynisme is het ergste wat er is.’ Het kon dus twee kanten op: weg uit het publieke debat, of juist er dichter bovenop. Het werd het laatste.

‘Dat bevalt goed. Ik tref hier elke dinsdag een club geestverwanten. Ook als het moeilijk is, zoals op de dag dat het kabinet-Schoof werd geïnstalleerd, komen ze meteen met mogelijke oplossingen.’ Den Haag als medicijn tegen cynisme, dat hoor je niet vaak. ‘Nou, bij mij wel.’

Vrijheid

Een onderwerp waarover Roovers ook veel nadenkt, is de invulling van het begrip ‘vrijheid’. Bijvoorbeeld de alom gekoesterde vrijheid van meningsuiting. Die beoordeelt zij met de Grondwet in de hand.

‘De vrijheid van meningsuiting is een verticale vrijheid. Dat betekent: een vrijheid van burgers ten opzichte van de overheid. De vrijheid om te schrijven wat je wilt, zonder voorafgaande toestemming door de overheid. Alle burgers moeten in vrijheid kunnen zeggen wat ze willen zonder dat de overheid sancties toepast.

‘Maar de vrijheid van meningsuiting wordt vaak misbruikt onder het motto: “Ik heb het recht om tegen jóu alles te zeggen wat ik vind.” Als een horizontale vrijheid dus, de vrijheid om elkaar uit te schelden. Maar dat is niet zozeer een grondrecht als wel een omgangsvorm, en daar gaat de vrijheid van meningsuiting niet over.’

Academische vrijheid

Ook de ‘academische vrijheid’ wordt volgens haar vaak verkeerd begrepen. ‘Dan hoor je: academici moeten kunnen zeggen wat ze willen. En: er zijn te veel linkse wetenschappers, dus er moeten meer rechtse komen.

‘Heeft allemaal niks met academische vrijheid te maken. Die gaat er namelijk over dat wij hier in Den Haag niet gaan bepalen wat universiteiten wel of niet doen, waarnaar ze onderzoek doen, welk vocabulaire ze gebruiken en met wie ze samenwerken. Juist in het kader van academische vrijheid bemoeien wij ons daar níet mee.

‘Natuurlijk, de wetenschap heeft baat bij een variëteit aan opvattingen. Maar dat betekent niet dat je een variëteit aan politieke opvattingen hoeft te hebben. Wat je wel wilt, is dat wetenschappers voor hun subsidies niet afhankelijk zijn van het politieke klimaat.’

Filosofie en rechts zijn

Hoe zit dat eigenlijk in de filosofie? Heeft Nederland rechtse filosofen? ‘Paul Cliteur, maar die is wel extreem. Als je echt een ideologie aanhangt, verlies je een beetje je filosofische credentials. Ik denk overigens niet dat filosofisch nadenken per se leidt tot linkse standpunten. Je kunt prima filosoof zijn en rechts zijn. Filosofie is voor mij meer een gesprek. Dat gesprek gaat altijd door, er is nooit een laatste woord.

‘Je wordt als wetenschapper tegenwoordig al snel als activist gezien. Ik vind dat je wetenschappers niet moet delegitimeren als ze af en toe met een spandoek bij een demonstratie van Extinction Rebellion staan. Zolang ze in hun werk de wetenschappelijke methode maar goed hanteren, en transparant zijn. Kijk, ik ben ook één dag in de week politicus en sta morgen weer college te geven.’

Democratie: instituties en de publieke opinie

In die colleges komt ook het onderzoek aan bod waarop ze binnenkort zal promoveren. Dat gaat over een nogal onderschat element van het democratisch systeem. ‘Democratie rust op twee pijlers: de instituties en de publieke opinie.

‘Wat betreft de instituties kunnen we putten uit tweeduizend jaar politieke theorie, over verkiezingen, parlementen, ministers, et cetera. Maar over publieke opinie bestaat heel weinig onderzoek. Ja, Maurice de Hond peilt wie wat vindt. Maar de machinerie achter die opvattingen vind ik interessant. Die is meer aan het zicht onttrokken dan vroeger, toen meningen werden gevormd in literaire salons, en daarna via kranten en ­radio.

‘Maar hoe gaat dat in de huidige gedigitaliseerde tijd? Niet-transparante algoritmes zijn doorslaggevend voor verkiezingsuitslagen. Daar mogen we best wat meer kritische aandacht voor hebben.’

Hoopvolle politieke filosofie

Als dat de onheilspellende thema’s zijn waarmee Roovers zich bezighoudt, loopt het publiek van de Huizingalezing dan straks met een zwaar gemoed de Stadsgehoorzaal uit?

‘Nee hoor. Hannah Arendt, daar is ze weer, zei iets moois. Er bestaat volgens haar niet zoiets als de mensheid. Er bestaat alleen een veelheid aan mensen. Er is dus altijd weer de mogelijkheid van nieuwe generaties om opnieuw te beginnen, en dat is ook haar definitie van politiek.

‘De wereld een nieuwe draai kunnen geven. Toch knap van zo’n Joodse vrouw om vlak na de Tweede Wereldoorlog met zo’n hoopvolle politieke filosofie te komen.’

Wat ze haar toehoorders hoopt mee te geven? ‘Zicht op een rijker idee van democratie. Een idee dat ons de kans geeft om zelf die optimeerders te worden.’