Neorealisme: bewonderd maar beladen

‘Het is mij onmogelijk mee te doen aan deze groepstentoonstelling en met moffenknechten te exposeren,’ schreef Wim Schuhmacher in 1960 aan Bram de Lorm, directeur van Gemeentemuseum Arnhem. De Lorm organiseerde een tentoonstelling van het ‘Neo-realisme’ in de Nederlandse schilderkunst van vóór de Tweede Wereldoorlog, getiteld De bange jaren ’30. Met als middelpunt de Grote Vijf van deze stroming: Carel Willink, ­Raoul Hynckes, Dick Ket, Pyke Koch en Wim Schuhmacher.

De Lorm vestigde hiermee naam als hét Nederlandse museum voor ‘neorealistische kunst’, met genoemde vijf in de hoofdrol. Een aparte plaats had het werk van streekgenoot Dick Ket, die in 1940 overleed, 37 jaar oud. Diens familie liet veel van zijn werk aan het museum na.

Neorealisme bewonderd door nationaal-socialisten

De rest van de Arnhemse collectie ­realisten symboliseert de meest beladen periode uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. Het soort werk dat zij maakten werd bewonderd door nationaal-socialisten – om hun ‘vakmanschap, discipline en ambacht’ en om het ‘volkseigen karakter’. Gladde, herkenbare, gedetailleerde stillevens, landschappen en portretten, geschilderd in hard kil licht met zware schaduwen. Een versteende wereld met weinig kleur, veel duisternis, die toch een breed publiek aansprak.

Schuhmachers ‘moffenknechten’ waren Pyke Koch en Raoul Hynckes. Koch was openlijk fascist, lid van nationaal-socialistische organisaties en net als Hynckes aangesloten bij de Kultuur­kamer, de kunstautoriteit in bezet Nederland. Beiden waren ‘vrijwillig in Duitsland tentoongesteld’ en Hynckes ontving de Duitse bezetter in zijn atelier.

Dat niet alle Kultuurkamer-kunstenaars het nationaal-socialisme aanhingen, maar hun lidmaatschap zagen als noodzakelijk kwaad, kon niet voorkomen dat de realistische schilderkunst na de oorlog in een kwade reuk bleef staan.