Van een noodtoestand is sprake wanneer staatsorganen de dreiging niet langer aankunnen. Dat is in Nederland nog niet het geval, maar dan is het wel zaak dat politici moed en wilskracht tonen.
Een aantal Europese jihadisten is doodgeschoten door de Franse politie. Er lopen er helaas nog meer rond in Europa. De islamitische terreur dreigt effect te sorteren.
Uit angst voor terreur worden risico’s vermeden – begrijpelijk, maar het kan leiden tot paniek. Die paniek ontstaat wanneer inlichtingendiensten falen. Daardoor zijn velen niet meer in staat om een onderscheid te maken tussen echte en valse dreiging.
Wanneer de veiligheidssituatie onbeheersbaar wordt, slaat de paniek toe. En angst is een slechte raadgever. Het gewone leven moet doorgaan, ondanks de ernstige terreurdreiging.
Ontwricht
Het dagelijkse leven in Frankrijk is totaal ontwricht. Daarom kondigde de Franse president ‘de staat van uitzondering’ aan, in de media aangeduid als de noodtoestand.
Dat is een Franse uitvinding. Na de Franse revolutie werden twee vormen van de noodtoestand geïntroduceerd: état de siège fictif en siège effectif.
De fictieve staat van uitzondering betreft de situatie waarin een stad of het land niet daadwerkelijk wordt aangevallen. Hiervan maakte Napoleon Bonaparte (1769-1821) vaak gebruik – handig bij het bestrijden van de politieke tegenstanders.
Ondenkbaar
Sinds 1885 kent Frankrijk slechts de état de siège. Giorgio Agamben beschrijft in zijn briljante boek State of Exception verschillende soorten noodtoestanden. De achterliggende gedachte: necessitas legem non habet, het noodzakelijke kent geen wet.
Dat was precies de grondslag van de Patriot Act en enkele andere wetten en maatregelen die de Verenigde Staten onder president George W. Bush namen na 9/11. En dat is precies wat nu gaande is in Frankrijk. De Franse regering wil zelfs de Grondwet wijzigen om het islamitische terrorisme te kunnen bestrijden. Dat is in de Verenigde Staten ondenkbaar.
Objectief
Nederland volgde het Franse voorbeeld na de Franse Revolutie (1789). In de literatuur wordt het ‘staatsnoodrecht’ genoemd. Hierover schrijven de rechtsgeleerden Combertus Willem van der Pot en André Donner dat wanneer staat en volk in nood verkeren, de overheid het recht heeft om het objectieve recht te overtreden.
Eigenlijk is de staat van uitzondering een soort tijdelijke dictatuur. Dat is natuurlijk in Frankrijk nog niet het geval, het Franse parlement kan nog altijd ingrijpen. Maar het parlement keurt de tijdelijke ‘dictatoriale’ bevoegdheden goed.
En dat is weer een Romeinse rechtelijke principe: salus rei publicae suprema lex. Het welzijn van het volk of de staat (de publieke zaak) is het hoogste recht.
Nieuwsgierig
De Nederlandse regering verbood in 1914 en in 1936 op basis van het staatsnoodrecht de uitvoer van goud. Een en ander is geregeld in artikel 106 van de Grondwet: ‘De wet bepaalt in welke gevallen ter handhaving van de uit- of inwendige veiligheid bij koninklijk besluit een door de wet als zodanig aan te wijzen uitzonderingstoestand kan worden afgekondigd.’
Een paar jaar geleden deed ik onderzoek naar de begrippen ‘soevereiniteit’ en ‘uitzonderingstoestand’, in het kader van de terrorismebestrijding. Na lezing van dit Grondwetsartikel werd ik nieuwsgierig naar de wet die inhoudelijk vorm zou moeten geven aan noodtoestand.
Er is een wonderbaarlijke wet uit 1996: de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden – buitengewoon vage wetgeving.
Onbegrijpelijk
Wanneer een uitzonderingstoestand wordt afgekondigd, is in Nederland volgens de wet de premier hiërarchisch gezien de hoogste autoriteit van Nederland. Wat de noodtoestand precies is, is niet helder.
Dat is niet onbegrijpelijk, niemand kan voorspellen hoe een noodtoestand kan ontstaan. De premier met zijn kabinet formuleert wat de noodtoestand is. Verkeren we nu in een noodtoestand? Nee, het zijn uitzonderlijke tijden, maar nog geen noodtoestand. Kunnen we dan rustig gaan slapen? Ook niet.
Uitzondering
We hebben wellicht wel behoefte aan tijdelijke noodwetgeving. Dat kan betrekking hebben op het uitzetten van jihadisten of administratieve maatregelen ter bestrijding van jihadisten. Van een noodtoestand is sprake wanneer staatsorganen niet langer een bepaalde dreigende situatie kunnen beheersen. Dat is niet het geval.
Waarom hebben velen dan toch het gevoel dat de noodtoestand moet worden afgekondigd? Dat komt doordat mensen wellicht minder vertrouwen hebben in onze terrorismebestrijders. De democratie moet niet worden verward met een permanente noodtoestand. De noodtoestand is een uitzondering.
Ondermijnen
Als politici de wil tonen om maatregelen te nemen, zal het wantrouwen afnemen. Het zijn de nihilistische krachten die de besluitvaardigheid van de democratie ondermijnen.
Als er een noodtoestand komt, heeft dat vooral te maken met een gebrek aan wilskracht bij de regering, haar ambtenaren en het Nederlandse parlement. De weerbare democratie kan met wijsheid en daadkracht de vijand verpletteren.