Diana – Dood van een prinses, geboorte van een mythe

Dit stuk verscheen eerder op 6 september 1997 in Elsevier. 

Tot op de Falklands wordt om de eerste global princess gerouwd. Het beeld van Lady Di zal blijven zwenken tussen de icoon van deugdzame voortreffelijkheid die ze was en de belichaming van een sekssymbool of sorts. Zij laat een beeldschoon raadsel na. Diana tussen hemel en aarde.

AIs meisje smeerde Diana lichtgevende verf op de ogen van een groen speelgoednijlpaard, zodat het ’s nachts leek alsof hij de wacht hield en op haar lette. Zo je ooit met fosforiserende verf een afdoende beschermheerschap kunt afdwingen, dan was het effect zondagochtend uitgewerkt. Dood op het asfalt, tussen lege doosjes Gaulloise, wat herfstbladeren van het vorige jaar en de doppen van goedkope wijnflessen, in zo’n naargeestige tunnel langs de Seine. Di, Dodi, dood, such a lousy way to go.

Diana heeft altijd het gevoel gehad dat niemand op haar lette. Overdag niet en ’s nachts al helemaal niet. De voortrazende Mercedes S280, bestuurd door de dronken ‘meneer Paul’ van de veiligheidsdienst van de Ritz, was van dat hotel op weg naar het appartement bij de Porte Maillot, net als de Ritz zelf het eigendom van Mohammed al-Fayed, de vader van Diana’s nieuwste liefde, Dodi.

Persfotografen volgden in de slipstream. ‘Het jachtseizoen op prinsessen is altijd geopend,’ had Audrey Hepburn in Roman Holiday al laten weten. Twee uur later stierf prinses Diana in het ziekenhuis Pitié-Salpétrière, ook wel de vertroosting van de salpeterfabriek.

In 1994 had Diana aan Andrew Neil, toen hoofdredacteur van The Sunday Times, verteld dat de koninklijke familie het maar niets vond dat zij in een Audi, zo’n Duitse auto, reed. ‘Ik snap niet waar ze het over hebben,’ zei ze, ‘ik ben tenslotte met een Duitser getrouwd.’

Landmijnen

Diana was dit laatste jaar van haar leven meer in beeld geweest dan ooit. In het van landmijnen vergeven Angola maakte de BBC een film van haar, waarbij ze ook nog eens met die altijd meisjesachtig gebleven stem de tekst mocht inspreken. De kijker ziet haar – witte overhemd, bruine slacks – een landmijn tot ontploffing brengen. Ze draagt een kap van plexiglas en het haar lijkt gesponnen op het spinnewiel van Repelsteeltje.

Dennis Potter had deze figuur ook kunnen bedenken: een moeder Teresa met Hollywood-looks en met van die bijna altijd van onderen naar boven kijkende hertenogen. Ze raakt die opgeblazen kinderen uit Angola aan, ze omhelst ze. Dat heeft ze altijd gedaan. Tijdens een bezoek aan het Middlesex Ziekenhuis in 1991, samen met Barbara Bush, drukte ze een aidspatiënt tegen zich aan. Het was in een tijd dat men nog dacht dat het hiv-virus onder meer door muskieten kon worden overgebracht. ‘Aidspatiënten zijn niet gevaarlijk, je kunt ze rustig een knuffel geven, want heaven knows that they need it,’ zei ze toen.

Na Angola kwamen de killing fields van Bosnië, met de wereldpers uiteraard weer in haar kielzog. ‘Wij bewonderen haar werk om deze gesel (de landmijn) te doen verdwijnen,’ sprak president Clinton bij haar dood.

En toen volgde deze zomer van drie vakanties in vijf weken, samen met haar nieuwe liefde: Dodi, echte naam Emad, de Egyptenaar die onder meer de schitterende film Chariots of Fire produceerde. Het witte jacht de Jonikal van vader Mohammed fungeerde als liefdesbodem. Rozengeur, meeuwen en maneschijn. Haar nachtmerries waren even met verlof.

De wereld van de prinses was ook een verplaatsbaar feest. Als kind was Diana al dol op zwemmen en bedreven in de zogenaamde Spencer Special: een duik in het zwembad waarbij het de kunst was om zomin mogelijk kringen op het water te veroorzaken. Die tijd was allang voorgoed voorbij. Als Di nu ergens in de Middellandse Zee opdook, vormden zich kringen tot ver in de Stille Zuidzee. Elke fait et geste van haar was wereldnieuws; een blonde icoon met universele uitstraling. De korrelige foto (prijs 825.000 gulden) in The Sunday Mirror van The Kiss op het jacht kon daarom ook niet uitblijven.

Zij was niet voorbestemd om oud te worden, al is 36 wel heel jong. Haar jeugd was haar deugd en die liep ten einde. Met haar vroege dood schaart Diana zich in de rijen van James Dean, Marilyn Monroe, John Kennedy en Gérard Philipe bijvoorbeeld. Eeuwig jong. En wie kan zich – de nu onsterfelijke – Elvis Presley als bezorgde grootvader voorstellen? In dramatische zin biedt de dood soms zelfs een oplossing, en voor de mythevorming is zij zeer bevorderlijk.

In het vermaarde interview met Martin Bashir, in het BBC-programma Panorama van 20 november 1995, heeft de onvergetelijke zin dat het met zijn drieën wat druk was geworden in haar huwelijk met Charles de meeste aandacht getrokken. Een fraai geformuleerde bevestiging van een algemeen bekend feit. Dat Camilla Parker-Bowles een meer dan vriendschappelijke verhouding met prins Charles had, was immers bekend. In de termen van het continent vertaald, was dat overigens wel alsof een man die met Catherine Deneuve is getrouwd het in het donker ook nog eens met Catherine Keyl houdt. Moeilijk om je in te verplaatsen dus.

Diana eiste in dat interview echter ook een rol als ambassadeur der liefde, als prinses van het volk. Ze had zo veel te geven. Het land en de wereld konden en moesten daarvan profiteren. Zo creëerde zij, heel knap, haar eigen mythe. Daarbij zette zij zich via de weg van de contrastrijke profilering aftegen de koele kikkers van de koninklijke familie.

De gemeenschap der hovelingen duidde ze zelfs met ‘de vijand’ aan. In marketingtermen schiep ze een unique selling point. En het ‘product Diana’ werd gretig en op grote schaal afgenomen, ook in het buitenland.

Op de dag van haar dood overheerste deze kant, de mythe van de deugdzame voortreffelijkheid. De huilende onderdanen, de bloemen brengende burgers, de hoogwaardigheidsbekleders met hun verstikte stemmen refereerden aan deze Diana. Aan deze ‘volksprinses’ (Blair), de zonnebloem van de leprozen, de koninklijke buddy van alle aidspatiënten. Zij bedoelden ook de Assepoester, deze ‘queen for one night’ die het galabal alweer spoedig had moeten verlaten door toedoen van de kuipende hovelingen.

Liefdevol overspelig

Het zal interessant zijn om te zien hoe lang deze mythe standhoudt.

Een volstrekt ander relaas dan dit valt namelijk over deze bijna maagdelijke, liefhebbende en zorgzame moeder van de kroonprins en diens jongere broertje heel wel te vertellen. De kans dat die vertelling de ronde gaat doen, al dan niet op inblazing van diezelfde hovelingen, is groot. In die versie verschijnt ze dan als een coy, eeuwig poserend kindvrouwtje (met bijpassend stemmetje, onophoudelijk giechelend) dat publiekelijk de onschuld zelve speelt, maar zich intussen feitelijk overgeeft aan de ‘voze geneugten’ van de internationale jetset. In die maand voor haar dood was ‘mammie immers dansen’. Natuurlijk gebeurde dat geheel volgens het type afspraak dat gangbaar is bij gescheiden ouders; de kinderen waren de maand augustus onder de hoede van vader Charles.

Diana bevond zich niet in de sloppen van Calcutta, noch onder de kankerpatiënten van haar Pakistaanse vriend Imran Khan, niet tussen enig lijdend volk. Nee, Diana vermaakte zich in Saint-Tropez aan de Rivièra, op de azuurblauwe zee of in de Ritz, het duurste hotel van Parijs. Als het gezelschap nog wat ‘voornamer’ was geweest zou het reminiscenties aan Scott Fitzgerald hebben opgeroepen. En dan nog wel zoals het een mooie divorcee betaamt: in het gezelschap van een begeerde vrijgezel met geld als water.

De legende zal willen dat dit gedrag niet – nooit! – uit bronstigheid of vergelijkbare laag-menselijke motieven voortkomt. Nee, uit liefde, altijd met een grote L geschreven. Denk nog maar eens even aan de passage in het Panorama-interview, als haar wordt gevraagd of de relatie met James Hewitt, de rijinstructeur van haar kinderen, meer dan een goede vriendschap was. Haar antwoord is, pruilend gefluisterd: Yes, I adored him. Yes, I was in love with him. But I was very let down. Hier worden bevestiging en ‘alibi’ in één antwoord verweven met een beroep op het verraad (let down). Diana is ‘schuldeloos’, want ze is liefdevol overspelig geweest en nog in de steek gelaten bovendien. Niet uit lust of wraak overspelig, maar met de beste bedoelingen eigenlijk.

Deze Diana behoorde geheel en al tot het universum van de roddelpers, een wereld die immers uit louter clichés over Nieuwe Grote Liefde, Hervonden Geluk (‘Diana kan weer lachen’) en Liefdesbaby’s is opgetrokken. De strijd om haar nagedachtenis zal decennia vergen en zich afspelen tussen twee archetypische polen. Afwisselend zal ze als Madonna (moeder met kind, troosteres der zieken, volksprinses) en als Playgirl (sekssymbool of sorts, verwaarlozende moeder, troosteres van ritmeesters) worden afgebeeld. Misschien is de tragiek van dit abrupt afgeronde leven wel dat onze cultuur voor een ander beeld geen emplooi heeft.

Er bestaat een foto van de twintiger Diana in het Zwitserse Klosters waarop ze een sweater aanheeft met het opschrift: Ik ben een luxe die maar weinigen zich kunnen veroorloven. De vraag is nu echter, achteraf, of het Britse Koninklijk Huis zich Diana wel kon permitteren. Di was veruit de populairste van de ‘koninklijken’, al daalde, sinds ze niet langer Her Royal Highness was, haar aanhang in de polls enigszins. Volgens een enquête van de Guardian, vorige maand, was er voor het eerst geen meerderheid voor de monarchie in Groot-Brittannië. Diana, die zelfs een oude rot als Henry Kissinger afgelopen zondag tot de ontboezeming bracht dat zij rillingen over de rug van elke diplomaat wist te jagen, was zonder meer de grootste ster ten paleize. Zij trok veel grotere massa’s dan haar ex-man.

Kwam Diana duidelijk van Venus, de stugge Hannoveriaanse stam van de Windsors komt van Mars en kon dat succes maar moeilijk verkroppen. Zeker toen ze, na de scheiding van tafel en bed in 1992, krachtdadig haar vrijheid herwon. Bovendien bracht Diana het hof ook in moeilijkheden. Door haar politieke uitspraken dat de vorige Conservatieve regering hopeloos was bijvoorbeeld, of door haar gedartel met de oudste zoon van Mohammed al-Fayed, een flink omstreden tycoon en certainly not one of us.

Goede moeder

Vanaf de geboorte van kroonprins William in 1982 was duidelijk dat Diana, die voor haar huwelijk werkte bij een crèche in Pimlico, minder archaïsche opvattingen koesterde over het grootbrengen van haar kinderen dan haar schoonfamilie. Op een grasveld in Pimlico werd ook de beroemde foto genomen van de kleuterleidster bij tegenlicht. Haar benen schenen door haar dunne rok als op een röntgenfoto, haar onschuld was voor de eerste maal betrapt.

Als moeder stond Diana erop dat de kinderen warmte, aandacht en zorg zouden krijgen. Diana was bijna programmatisch een goede moeder. Met het baren van haar twee zoons had Diana overigens de belangrijkste taak in haar leven al volbracht. Het Royal Breeding Programme was geslaagd, zoals Charles fijntjes opmerkte.

Toch is ze van dat program ook dikwijls afgeweken, want het is maar de vraag of ze uiteindelijk niet meer tijd in de spreekkamers van psychiaters, voedingsdeskundigen, helderzienden en haar twee astrologen heeft doorgebracht dan in de kinderkamers van William en Harry. Meer dan met wie ook was Diana met zichzelf bezig. Diezelfde ambivalentie deed zich voor bij haar anonieme bezoeken aan ziekenhuizen. God heeft onze moeder weggenomen, maar een engel in haar plaats gezonden, zei de zoon van een vrouw bij wie Diana getrouwe de wacht had gehouden.

Prachtig. Maar uit bijna alle verhalen van dankbare onderdanen die iets soortgelijks was overkomen, blijkt ook dat de prinses zo gauw dat maar even kon aan die ziekbedden met gusto over zichzelf was begonnen.

Stoet van ambivalenties

Haar stoet van ambivalenties maakte dat iedere Brit wel iets van zichzelf in Diana kon herkennen. Tegenover de zelfmoordpogingen stond een enorme overlevingsdrang, ze was, hoe wrang dat nu ook klinkt, een survivor. Haar afkeer om in het centrum van de belangstelling te staan paarde ze aan het talent om daar als geen ander van te genieten. Op de ene foto is ze dodelijk verlegen, op de volgende van een grote uitdagendheid. Haar middelmatige intellectuele vorming (al die D-levels die maar geen A-levels wilden worden) stak scherp af bij haar compassie. De bevolking had haar er des te liever om, maar voor ‘het Paleis’ werd zij een risico dat niet langer te verzekeren viel.

A Star was born toen ze haar onschuld eenmaal had uitgebraakt. In 1995 bood ze zichzelf als ambassadeur in bijzondere missie aan het Koninkrijk aan. Premier John Major reageerde wat lauw. Tony Blair had er geen moeite mee. Diana’s wens om de landmijnen de wereld uit te helpen, kwam uitstekend overeen met het nieuwe regeringsbeleid.

De eerste contacten voor de anti-landmijncampagne werden begin van dit jaar gelegd op een filmpremière in Londen. Sir Richard Attenborough zag erop toe dat de prinses – zwarte jurk met een decolleté waarin een school goudvissen vrijwel ongemerkt zou kunnen schuilgaan – naast de voorzitter van het Rode Kruis terechtkwam. Daar werd de kiem gelegd voor haar trip naar Angola (meer landmijnen dan inwoners) die over de hele wereld de aandacht trok. De prinses wilde toen graag meer, maar Lord Deedes van de Daily Telegraph ontraadde haar om naar Cambodja of Afghanistan te gaan. Dat was te gevaarlijk. Dus werd het Bosnië. Ook dat dreigde eerst mis te lopen. De voorzitster van het Bosnische Rode Kruis is Liljana Karadzic, de betere ik van haar man Radovan.

Deedes schakelde toen vlug de Amerikaanse organisatie Landmines Survivors Network in om de reis te organiseren.

Krachtige afkeuring

Tijdens haar carrière als kroonprinses verzamelde Diana bijna evenveel beschermvrouwschappen als avondjurken. Van die kleren heeft ze er onlangs nog een aantal verkocht, na er nog eenmaal vol verleidelijkheid mee in de Vanity Fair te hebben geposeerd. Het idee voor die verkoping voor het goede doel kwam van prins William, volgens zijn moeder.

Na haar formele scheiding in 1996 kondigde Diana aan dat zij zich zoveel mogelijk uit het openbare leven wilde terugtrekken. Geraamd werd dat de charitatieve organisaties daardoor bijna een miljard gulden zouden derven. Dat bleek mee te vallen. Vooral Amerikaanse miljonairs bleken er toch nog graag honderdduizend guldens voor over te hebben om het genoegen te smaken haar tafelheer te zijn en, wie weet, het bal met haar te openen.

Toen haar staf op last van Buckingham Palace was gehalveerd, bleven er zes goede doelen over. De stichting voor de leprabestrijding (onaanraakbaren was een categorie die Diana niet kende), de organisatie Centerpoint, die hulp biedt aan daklozen, de Nationale Aids Trust (Diana maakte destijds de ziekte van haar vriend en kunstminnaar Adrian Ward Jackson tot op het sterfbed mee), het Royal Marshden Ziekenhuis voor kankerbestrijding in Londen, het Great Ormond Ziekenhuis voor kinderen, ook in Londen, en het Engelse Nationale Ballet. Harrods, van Mohammed al-Fayed, is daar kort geleden de sponsor van geworden Diana was ook ballettomane. In 1986 verzorgde zij een spectaculair gastoptreden in Covent Garden, samen met de balletdanser Wayne Sleep. In het boek Diana, her true Story van Andrew Morton valt te lezen hoe ze twee nummers voor het einde de loge, waar Charles als van eikenhout zat toe te turen, verliet om even later in een zilverkleurige zijden jurk het toneel op te komen. Wayne en zij hadden in het geheim een choreografie gemaakt bij het liedje Uptown Girl van Billy Joel. Ze kregen acht open doekjes en prinses Diana maakte zelfs een reverence voor de koninklijke loge. Privé uitte Charles zijn krachtige afkeuring over haar gedrag. Hij vond haar ‘te mager’ en het optreden ‘te opzichtig’. Toen Charles niet veel later, op zijn 43ste verjaardag, Diana meenam naar een voorstelling van Oscar Wilde’s Een Vrouw Van Geen Belang werd daar door het publiek zachtjes om gegniffeld.

Voor het Koninklijk Ballet en al die medische instellingen liet Diana, altijd dressed to kill, zich nog steeds graag in het magnesium licht van de persfotografen vangen. Ze was Claudia Schiffer en prinses tegelijk. Diana genoot met overgave van haar status als covergirl voor alle seizoenen.

Camilla Parker-Bowles

Op het eerste gezicht lijkt Diana met haar dood de ultieme wraak te hebben genomen op degene die haar huwelijk destijds als een driewieler beschouwde: Camilla Parker-Bowles.

Deze eeuwige liefde van Charles was juist de afgelopen maanden in de achting van de bevolking gestegen. Ze is discreet en heeft de laatste tijd geen fout gemaakt. Uit diezelfde enquête van The Guardian (12 augustus) blijkt dat toen 55 procent van de bevolking voor Charles als koning en Camilla als zijn koningin was. Een jaar eerder had een meerderheid daar nog ernstig bezwaar tegen gehad.

Tijdens het programma Tribute to Diana, dat de BBC onder leiding van David Dimbleby de zondag van haar dood uitzond, kwam ook Jenny Bond, de royalty-verslaggeefster van die omroep aan het woord. Zij vertelde dat Diana in een gesprek van enkele maanden geleden had gezegd Camilla en Charles geen slecht hart toe te dragen. Ze had Camilla heel trouw en toegewijd aan Charles genoemd en zelfs geopperd dat zij wel enige erkenning verdiende. Al had Bond niet de indruk dat ze daarmee ook bedoelde dat Camilla nu koningin mocht worden.

Maar ze was nog nooit zo weinig verbitterd over de kwestie geweest. Verder maakte Diana zich zorgen dat haar oudste zoon William alle limelight zou krijgen en dat Harry voor altijd in de schaduw zou blijven. De meisjes zouden om het hardst om William werven en Harry niet eens zien staan. Juist in die kinderen lijkt het kruis voor Camilla het grootst. Zij die het van dichtbij hebben meegemaakt, weten hoe moordend de rol van stiefmoeder kan zijn. Tegen de eigen moeder, die engel in de hemel, valt nooit op te boksen. Bovendien zal het verdriet van William en Harry lange banen trekken in de tijd.

Het duivelse element voor Camilla zit er ook in dat je in de dood geen fouten meer kunt maken en dat de fouten die je gemaakt hebt je vrijwel allemaal worden vergeven. Diana zal ook als beeldschoon voortleven. Als een donswitte zwaan die met geen mogelijkheid ooit nog in een lelijke oude eend kan veranderen. Een vroege dood laat een mens rimpelloos achter, en op dat vlak lag Diana toch altijd al voor. Anders gezegd, wat Camilla in de toekomst ook doet, zij zal altijd een stem horen die haar zegt dat er achter de wolken iemand woont die mooier en beter is dan zij. Alleen al door toedoen van musicalschrijver Andrew Lloyd Webber zal haar beeltenis niet uit het collectieve geheugen zijn te branden.

Het gelijk van Buckingham

Er bestaat een groot misverstand bij het volk dat Diana nu als volksprinses in het hart sluit, raast op die gemene pers en tiert tegen die kille royals, die slechts koele afstand betrachten. Wat Diana is overkomen, toont het gelijk van Buckingham aan. Het gaat om lijfsbehoud. Je kunt niet fraterniseren met het volk zonder er door te worden verzwolgen.

De laatste maanden had het verval zich al enigszins afgetekend, weer was er nauwelijks iemand die op haar lette. Op de expertise van de hofhouding wilde ze niet langer steunen en haar officiële bewaking was door haar aan de kant gezet. De chauffeurs kwamen niet langer van Kensington Palace maar uit de betere horeca. Ze werd steeds weerlozer met behoud van haar drang naar liefde en koestering.

Als kind bezat Diana hamsters, konijnen en cavia’s, haar kat Marmelade, waar haar zusters een hekel aan hadden, en verder, in de woorden van haar moeder, ‘alles wat in een kooitje paste’. Als een van haar dieren doodging, zorgde Diana voor de begrafenis. Hoewel de goudvissen door de wc werden gespoeld, legde ze haar andere dode dieren meestal in een schoenendoos, groef een kuil onder de grote pijnboom op het grasveld en droeg ze ten grave. Daarnaast plaatste ze een geïmproviseerd kruis op hun graf.

Twintig jaar later, bij een bezoek aan een paviljoen van de Wereldtentoonstelling in Vancouver, voelde Diana zich opeens niet lekker en legde, vlak voordat ze flauw zou vallen, een moment haar arm over de schouder van haar man en zei: ‘Lieveling, ik ga er even tussenuit’.

Nog tien jaar later was er geen licht aan het eind van die tunnel in Parijs. Ze is er voor altijd even tussenuit gegaan.