Na tien jaar nam Neelie Kroes (73) afscheid als eurocommissaris. Maandag stelde het ministerie van Economische Zaken haar aan als speciale ambassadeur. Wat hebben Nederland en Europa tot dusver aan haar gehad?
Oktober 2006. De Belgische premier Guy Verhofstadt belt woedend met Europees Commissaris Neelie Kroes (VVD). Een deal over samenvoeging van staatsenergiebedrijven die hij met de Franse president Jacques Chirac had gemaakt, moest en zou doorgaan. Een veto van Kroes was ongewenst, schreeuwde hij. ‘Neelie schreeuwde gewoon terug,’ zegt Derk Jan Eppink (55), dit jaar afgezwaaid als europarlementariër namens België en zeven jaar werkzaam voor de Europese Commissie.
Dat was nieuw. De Belgische Commissaris voor Mededinging Karel Van Miert (1993-1999) liet zich door de Duitse bondskanselier Gerhard Schröder uitschelden voor Scheiße Hund. Eppink: ‘Premiers en presidenten denken dat ze boven eurocommissarissen staan en dat ze hun kunnen vertellen wat ze moeten doen. Dat liet Neelie niet gebeuren.’ Het waren haar gloriejaren.
Die periode begon in 2004 en eindigt 1 november, als ze vertrekt als Europees Commissaris. Haar entree in Brussel verliep met horten en stoten. Na haar vertrek in 1989 als minister van Verkeer en Waterstaat, waar ze volop privatiseerde, werkte Kroes vijftien jaar voor tientallen bedrijven en overheidsinstellingen. Een terugkeer in een politieke topfunctie bleek lang onmogelijk. Zij en partijgenoot Ed Nijpels werden verantwoordelijk gehouden voor de val van het tweede kabinet-Lubbers. ‘De verhoudingen waren getroebleerd. Maar ze was niet in ballingschap,’ zegt VVD-europarlementariër Hans van Baalen (54).
Meer vrouwen
In 2004 gaven de VVD-kopstukken Jozias van Aartsen en Gerrit Zalm haar een kans. De nieuwe voorzitter José Manuel Barroso wilde meer vrouwen in zijn Europese Commissie. CDA, PvdA en D66 hadden geen sterke vrouwelijke kandidaten in de aanbieding, waarop Van Aartsen en Zalm Kroes kandideerden. Niemand kon toen nog om haar heen.
Ze kreeg de post Mededinging – misschien wel de belangrijkste in de Europese Commissie. Scepsis overheerste in Brussel. Het Europees Parlement en de Europese ambtenaren zijn dol op mensen die al hun hele leven politicus of ambtenaar zijn. Iemand uit het bedrijfsleven is verdacht. Zou de business friendly Kroes niet te soepel zijn?
Als aanklager én rechter werd Kroes de schrik van grote bedrijven. Vooral de Amerikaanse softwareontwikkelaar Microsoft – maker van besturingsprogramma Windows – kreeg het zwaar: 1,68 miljard euro aan boetes viel in de bus. Het bedrijf koppelde software exclusief aan Windows, waardoor concurrenten geen toegang kregen tot het meest gebruikte besturingssysteem ter wereld. Chipmaker Intel, ook uit de Verenigde Staten, moest 1,06 miljard euro betalen.
Kroes legde elk jaar een paar megaboetes op en zette een team van zestig man op om kartelvorming op te sporen. Kartels van onder meer bierbrouwers (291 miljoen euro) en een lift- en roltrappenfabrikant (992 miljoen euro) kregen stevige boetes. Bedrijven die aan een kartel deelnamen en dat meldden bij de Commissie, gingen goeddeels vrijuit.
Na de eerste megaboetes werd er gerekend in de directiekamers: was het voordeel van het kartel het risico van een boete waard? Nee? Dan melden we ons als eerste bij Neelie om boetekosten te vermijden. Zo verlinkte de Belgische bierbrouwer InBev na een boete voor kartelvorming in België een bierkartel in Nederland. InBev ging vrijuit, Heineken moest betalen.
Kroes’ bureau velde een oordeel over alle grote fusies en overnames. Dreigde een bedrijf door een overname of fusie te groot te worden, dan was het verplicht delen te verkopen. Dat leidde soms tot vreemde situaties. Zo werd ABN AMRO na een fusie met Fortis Nederland in 2008 gedwongen om de Hollandsche Bank-Unie te verkopen, omdat de bank anders te groot zou worden op de Nederlandse markt. Deutsche Bank was de enige gegadigde en had er door de verkoopverplichting een koopje aan.
Het genationaliseerde ABN AMRO werd zo minder waard. Niet leuk voor de minister van Financiën en de Nederlandse belastingbetalers.
Maar vooral eigenaardig. Want er is toch één Europese markt? En welk aandeel een bedrijf op een nationale markt mag hebben, is niet altijd duidelijk. Zo heeft staatsbedrijf Belgacom de facto een monopolie op de Belgische telecom- en internetmarkt.
Hetzelfde geldt voor GDF Suez op de Franse energiemarkt. Voordat de Franse overheid de thuismarkt opengooide voor buitenlandse concurrenten, creëerde ze zogenoemde ‘nationale kampioenen’ om met zo’n megabedrijf in het buitenland bedrijven te kopen.
Kroes probeerde een voet tussen de deur te krijgen, maar dat lukte niet altijd. Tijdens de kredietcrisis in 2008 steunden Unie-landen massaal hun banken. Het was elk land voor zich. Staatssteun, kartelvorming? Het kon plots allemaal. Niemand trok zich iets van Kroes aan. Om haar positie te heroveren, begon ze in haar thuisland streng te doen.
Niet alleen ABN AMRO kreeg de volle laag, ook ING. Kroes ging pas akkoord met staatssteun voor ING na haar eis dat de bank werd opgesplitst. Onder meer ING Direct in de Verenigde Staten moest worden verkocht. Hoogleraar economie Sweder van Wijnbergen zei in 2011: ‘Ik zie het verband niet tussen de verkoop van internetspaarbank ING Direct in Amerika en de mededinging in Europa. Het lijkt op een wraakactie.’ Hij vindt dat Kroes Nederlandse banken om onverklaarbare redenen veel harder heeft aangepakt dan niet-Nederlandse.
Kroes’ eisen versnelden de onvermijdelijke ontmanteling van ING als een van de grootste financiële bedrijven ter wereld. De neergang van Amsterdam als belangrijk financieel centrum was al ingezet en kreeg nog een zetje mee. Hypotheeknemers betalen sindsdien een hoge prijs. Alleen de staatssteunloze Rabobank mocht op de Nederlandse markt nog prijsleider zijn. Gevolg: de hypotheekrente ligt in Nederland al jaren hoger dan in buurlanden.
Terwijl Kroes monopolies moest tegengaan, creëerde ze in Nederland juist een hypotheekmonopolie. Ze bood toenmalig minister van Financiën Wouter Bos (PvdA) na een klacht van de Nederlandse Mededingingsautoriteit nog wel aan om het prijsleidersverbod te versoepelen, maar die ging daar niet op in. In 2012 kraakte het Europese Hof van Justitie in Luxemburg Kroes’ eisen. Maar het leed was al geschied.
Belabberd Engels
Met haar ingrepen verwierf Kroes wel een stevige reputatie. Zijn de meeste Commissarissen alleen bekend in hun thuisland, Kroes was dat wereldwijd in financiële en politieke kringen. Desondanks deed ze niet mee in politieke debatten in landen als Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. ‘Ze had nogal wat problemen met de taal en kon niet optreden in buitenlandse televisieprogramma’s. En Pauw is niet de maat der dingen,’ zegt Derk Jan Eppink. Kroes’ Engels was belabberd, al verbeterde dat gaandeweg. Een andere vreemde taal beheerst ze niet. Kroes communiceerde met het zwaard: ‘Microsoft krijgt een boete van 899 miljoen euro.’
In Nederland kreeg Kroes in de media alle ruimte om haar werk en het nut van de Europese Unie uit te leggen. ‘Dat deed ze goed,’ zegt Van Baalen. ‘Ondanks euroscepsis in Nederland wist ze door haar consistente verhaal over het belang van vrije marktwerking mensen te overtuigen. Ze is zakelijk pro-Europees, dat pikken de sceptici wel.’
In 2009 zat Kroes lang in de wachtkamer. Na vijf jaar zat de termijn van Barroso I erop en ze wilde graag doorgaan. En Barroso wilde haar in zijn tweede Commissie. Kroes is vrouw, liberaal, pro-Unie, heeft een goed kabinet met medewerkers aan zich gebonden en werkt hard. Van Baalen: ‘Er zijn mensen die haar hun mobiele telefoonnummer niet gaven zodat ze alleen kon bellen op de vaste lijn op kantoor, na half negen.’
Balkenende en Bos wilden liever iemand anders. Maar wie? Uiteindelijk wierp Kroes zichzelf op als kandidaat en durfde toenmalig premier Jan Peter Balkenende (CDA) haar niet te passeren. Ze kreeg Digitale Agenda.
Haar opvolger in Barroso II, de Spanjaard Joaquín Almunia, liet Kroes zien hoe een Commissaris van Mededinging ook te werk kan gaan. In plaats van in eigen land strenger op te treden dan elders, keurde Almunia in 2012 in alle haast een fusie van zes nagenoeg failliete Spaanse banken goed. Slechts systeembanken, die too big to failzijn, kwamen in aanmerking voor Europese steun.
Door een monopolistische systeembank te creëren, kon er 100 miljard Europese steun naar de Spaanse banken vloeien.
Het begin van Kroes’ tweede periode in Brussel was een echec. Ze was tijdens de verplichte hoorzitting in het Europees Parlement, voorafgaande aan haar commissariaat, niet goed voorbereid. Ook werd ze slachtoffer van een wraakactie van de christen-democraten, die eerder een van hun commissarissen zagen sneuvelen na bezwaren van de liberalen, waarin Kroes’ VVD participeert. Pech voor Kroes. Ze moest nog een keer voor het Parlement verschijnen en slaagde toen wel.
Digitale Agenda? Wat is dat eigenlijk, vroegen velen zich af. ‘Ze heeft dat beleidsterrein waarvan niemand zich realiseerde hoe belangrijk het is, in de steigers gezet,’ zegt Pieter de Gooijer (58), de Permanent Vertegenwoordiger van Nederland bij de Europese Unie. ‘Ze heeft het relevant gemaakt voor burgers en bedrijven.’
Meest zichtbaar: haar inzet om een Europese telecom- en internetmarkt te creëren. Mobiel bellen en internetten zijn over de grens razend duur. Vooral doordat oude staatsbedrijven nationaal voorkeursposities hebben en nationale overheden veel geld verdienen met het veilen van telecom- en internetfrequenties. Dat geld moet worden terugverdiend via hoge tarieven. Dat moest afgelopen zijn, vond Kroes. Net als tijdens haar ministerschap probeerde ze de macht van oude staatsbedrijven te breken. Waarschijnlijk gaat dat in 2015 lukken.
Ze bemoeide zich ook met taxi-app Uberpop. Een taxivergunning kost al gauw 200.000 euro en dat geld verdwijnt in de zak van overheden of vergunningbezitters. Uberpop omzeilt dat. Toen een Belgische rechter Uberpop verbood, zei Kroes: ‘Wat is dit voor juridisch systeem? Dit besluit gaat niet over het beschermen of helpen van passagiers, het gaat over het beschermen van een taxikartel.’ Consistent liberaal als altijd. Maar ze ging er niet meer over – en na november al helemaal niet meer.