Het is begrijpelijk dat GeenPeil het associatieakkoord met Oekraïne aangrijpt om het volk inspraak te geven. Helaas zijn onderwerpkeuze en timing ongelukkig.
De blinde uitbreiding van de Europese Unie (EU), het onvermogen om de problemen in de eurozone op te lossen, en de ongecontroleerde exodus uit Afrika en het Midden-Oosten hebben vele burgers vervreemd van het Europese project. Als politici falen, zwelt de roep om een referendum aan. Helaas kozen de mensen achter GeenPeil het verkeerde onderwerp.
Directe democratie is uitgevonden in de Oudheid. In de kleine polis – een Griekse variant van de stadstaat – was het nog mogelijk om het dagelijks bestuur in handen te leggen van een volksvergadering. Mannen konden zich er de hele dag in verdiepen, aangezien slaven het vuile werk opknapten.
De tirannie van de meerderheid en het schervengericht beperkten de vrijheid van het individu. Moderne staten kennen geen slavernij en wensen wel de vrijheid van de burger te beschermen.
Moderne staten zijn groter dan de Griekse polis. Beleidsproblemen zijn zo complex dat de burger tijd noch zin heeft om zich erin te verdiepen. In de vertegenwoordigende democratie geven burgers via verkiezingen een mandaat aan politici om de lastige beslissingen te nemen.
Wij kennen dus geen zuivere democratie in de zin dat het volk regeert, maar een gekozen aristocratie, die electoraal kan worden afgestraft. De burger heeft maar een zeer kleine invloed op het dagelijkse bestuur.
Schaduwzijden
Aangezien de term ‘aristocratie’ in de moderne tijd een negatieve klank heeft gekregen, zijn politici soms terughoudend in het verdedigen van de vertegenwoordigende democratie, waardoor de verdedigers van de directe democratie een voordeel hebben. Dat is betreurenswaardig, omdat de directe democratie schaduwzijden kent.
In 1893 sprak 60,1 procent van de Zwitsers zich uit tegen de rituele slacht. Die maatregel schond de rechten van de Joodse minderheid. In Californië voorkwamen referenda belastingverhogingen, waardoor elementaire taken van de staat in het gedrang kwamen.
Het probleem met referenda is dat niet elk probleem zich laat digitaliseren tot een eenduidig ja of nee. Ook kunnen niet alle burgers en politici de verleiding weerstaan om demagogie te bedrijven aan de vooravond van een referendum.
Bij grondwetswijzigingen of bij soevereiniteitsoverdracht via internationale verdragen is een volksraadpleging verdedigbaar. Probleem is wel dat de internationale onderhandelingspositie van de regering kan worden verzwakt. Als de regering wordt teruggefloten, kunnen de andere verdragspartners op andere terreinen een diplomatieke prijs vragen.
Als Europese politici zo onverstandig zijn om de EU en eurozone blind uit te breiden, is een referendum zo gek nog niet. Als Griekenland na een referendum niet was toegelaten tot de eurozone, hadden wij er nu veel beter voor gestaan. Het is daarom begrijpelijk dat GeenPeil het associatieakkoord met Oekraïne aangrijpt om het volk inspraak te geven. Helaas zijn onderwerpkeuze en timing ongelukkig.
Sancties
Een deel van de lidstaten van de EU en de NAVO heeft opzichtig geflirt met een Oekraïens lidmaatschap, daartoe aangemoedigd door de Oekraïense regering die haar positie probeerde te versterken door Rusland en het Westen tegen elkaar uit te spelen. De Amerikanen streefden zelfs regime change na – wat geheel mislukte.
Dat streven was sowieso onverstandig, aangezien niemand in het Westen wilde sterven voor Kiev en de Russische president Vladimir Poetin het associatieakkoord aangreep om de Krim te annexeren. Door Poetins wapengekletter en het Europese pacifisme leidt associatie niet meer automatisch tot uitbreiding. Kiev moet het nu doen met een vrijhandelsverdrag.
De grote vraag is of Poetin opnieuw militair zal ingrijpen als het akkoord in werking treedt. Die kans lijkt minder groot. Rusland heeft last van de sancties en de lage olieprijs, en wil geen subsidies betalen aan het failliete Oost-Oekraïne. In ruil voor beëindiging van de sancties lijkt Poetin bereid het conflict in Oekraïne te bevriezen en symbolisch deel te nemen aan de strijd tegen IS in Syrië.
En dus hoeft het associatieakkoord geen nieuwe annexatie uit te lokken, zeker als verdere uitbreiding van de EU achterwege blijft.
Als het referendum negatief uitpakt, laat Nederland Kiev in de nieuwe invloedssferenregeling dus in de steek en ondermijnt het de onderhandelingspositie in Brussel. GeenPeil had beter een ander onderwerp kunnen kiezen.
Elsevier nummer 41, 10 oktober 2015