Politici proberen kiezers te overtuigen in televisiedebatten, maar het zijn de duiders die bepalen wie er als winnaar uit de bus komt. ‘Die zijn misschien belangrijker dan het debat zelf,’ zeggen politicoloog Kristof Jacobs en historicus Harm Kaal (Radboud Universiteit).
Lees hier alles over de Tweede Kamerverkiezingen 2025
Nu de verkiezingsdebatten op gang komen zijn politici en duiders niet meer van de televisie af te slaan. EW sprak met Jacobs en Kaal over het belang, de invloed en de ontwikkeling van het Nederlandse verkiezingsdebat.
Sinds wanneer hebben we grote verkiezingsdebatten op tv?
Kaal: ‘Rond de jaren zestig kwam de televisiedebat-cultuur op in Nederland. Politici zagen toen in dat ze meer moesten doen om binding met de kiezer te krijgen.
Hoe zag dat eruit?
Kaal: ‘Eerst waren dat hele saaie debatten, dat vonden ze toen ook hoor, maar ze hoorden er een beetje bij. Die debatten hadden ook een opvoedend gehalte. De partij vertelde de kiezer even wat er belangrijk was. Soms werden ze heel technisch. Er zijn beelden van politici die in zo’n debat allerlei papieren meenamen over weet-ik-het-wat allemaal.’
De huidige debatten zijn verre van saai, wanneer kwam die kentering?
Kaal: ‘Dat beeld kantelt na de verkiezingen van 1986. Die won het CDA van Ruud Lubbers vrij onverwachts. De kranten gingen daarna speculeren en het beeld ontstond dat het laatste verkiezingsdebat beslissend was. Daarna komt de commerciële televisie op en worden die debatten breed omarmd.
‘Sinds ’86 spelen tv-debatten een grotere rol in de campagne, bijvoorbeeld in positieve zin met voormalig premier Mark Rutte (VVD) en oud-partijleider Diederik Samson (PvdA). Maar bijvoorbeeld ook dat desastreuse moment van destijds lijsttrekker Jan Peter Balkenende (CDA) tegen presentator Mariëlle Tweebeeke: ‘U kijkt zo lief.’
Hoe verhouden de Nederlandse debatten zich met het buitenland?
Kaal: ‘Nederland heeft een hele unieke debatcultuur. Vanaf de jaren ’60 hebben we onafgebroken bij elke verkiezingen televisiedebatten gehad, dat is best bijzonder. In Engeland was dat wel anders. In Duitsland is politiek van oudsher een serieuze zaak, dus het vooroordeel klopt: debatten zijn daar een stuk saaier.’
Wie kijken er naar verkiezingsdebatten?
Kaal: ‘Bij het eerste Nederlandse televisiedebat in ‘63 was er maar één zender. Nagenoeg iedereen die een televisie had, keek. Tegenwoordig is dat natuurlijk minder.’
Jacobs: ‘Onderzoek heeft uitgewezen dat de meeste mensen die naar een debat kijken al een bepaalde voorkeur hebben voor een kandidaat. Dat betekent niet dat ze al een keuze hebben gemaakt. Overigens kijkt het gros van de bevolking die debatten niet hoor.’
Worden debatten minder belangrijk voor politici nu er minder kijkers zijn?
Kaal: ‘De televisie is nog steeds een heel belangrijk medium in de campagne. Dat komt omdat de traditionele media en duiders daar weer over schrijven. Daarnaast kunnen partijen debatten weer uitventen op de sociale media, dus ik vraag me af of het belang is afgenomen.’
Hoe groot is de invloed van politieke duiders?
Jacobs: ‘Die invloed is misschien groter dan die van het debat zelf. Politieke duiders dragen bij aan het ‘wedstrijd-narratief’. Psychologisch werkt het nu eenmaal zo dat we bij de winnaars willen horen en geen verloren stem willen uitbrengen.
Het gaat om de televisiedebatten. Daar zit de echte impact
‘Als mensen de volgende ochtend in de krant lezen dat PVV-leider Geert Wilders heeft gewonnen of naderhand zo’n flitspeiling zien, kan dat een eigen leven gaan leiden. De meeste mensen hebben een gezond wantrouwen ten opzichte van politici, dat mag wat mij betreft ook richting de duiders.’
Moeten kiezers die duidingen dan negeren?
Jacobs: ‘Dat is niet aan mij. Ik kan me nog herinneren dat oud-partijleider van de SP Emile Roemer voor het premiersdebat met Mark Rutte zijn sinas met een rietje dronk. Rutte had dat rietje snel weggegooid, want een premier drinkt niet met een rietje. Volgende dag zie je die zin dan breed uitgemeten in de krant.
‘Voor kiezers is dat eigenlijk niet informatief. Zo zie je dat duiders niet op zoek zijn naar informatie als ze naar zo’n debat kijken. Ze zien het als een wedstrijd en analyseren de uitzending ook zo.’
Jacobs: ‘Het debat van afgelopen zondag 12 oktober is heel belangrijk. Dat zet de toon voor de rest van die debatten.’
We hebben al het Radio 1-debat gehad toch?
Jacobs: ‘Die radiodebatjes zijn meer proefdraaien, het gaat om de televisiedebatten. Daar zit de echte impact.’
Bevestigen debatten bestaande voorkeuren?
Jacobs: ‘Dat ligt eraan. Zoals gezegd hebben veel kijkers al een bepaalde voorkeur. Dan speelt de opzet van zo’n debat ook mee. Het Premiersdebat op RTL 4 van afgelopen zondag is dan een goed voorbeeld.
‘Daar kwamen de grootste partijen. Stel je iemand voor die in zijn overweging de Partij voor de Dieren, SP en GroenLinks-PvdA heeft. Van die drie partijen is alleen Frans Timmermans bij dat debat. Als je naderhand dan aan die persoon vraagt wie hem het meest heeft overtuigd van de vier, dan zeggen ze waarschijnlijk Timmermans.’
Welke rol spelen verkiezingsdebatten in de uiteindelijke stem van kiezers?
Zwevende kiezers bepalen hun stem vooral op basis van drie factoren: peilingen, voorkeur voor een kandidaat en de stemwijzer
Jacobs: ‘Veel kiezers weten het op dit moment nog niet. In 2023 zagen we dat zwevende kiezers hun stem vooral bepaalden op basis van drie factoren: peilingen, voorkeur voor een kandidaat en de stemwijzer. Verkiezingsdebatten hebben aanzienlijke invloed op die eerste twee.
‘Zeker nu de groep van zwevende kiezers groter is geworden. Mensen maken over het algemeen ook later hun keuze, dus de potentiële invloed van zo’n debat is best groot. Het is niet te voorspellen wélk debat die impact gaat hebben. Dat heeft weer te maken met de filmpjes, de dynamiek en het circus van duiders dat vervolgens op gang komt.’
Hoe zou u kiezers aanraden om zo’n debat te kijken?
Jacobs: ‘Dat is weer niet aan mij. Wil je inhoudelijk het meeste uit zo’n debat halen, dan kan je het als volgt doen. Schrijf van tevoren de voor jou belangrijke onderwerpen op. Kijk zo’n debat vanuit die lens en beoordeel de bijdragen van de politici ook daarop.
‘Naderhand beoordeel je de standpunten van de partijen. Je zou hetzelfde kunnen doen voor partijleiders. Gewoon letten op de inbreng van die politici waar je tussen twijfelt. Dat is dan weer het voordeel van die parade van debatten: alle politici komen wel een keer aan bod.’
Heeft u nog een laatste advies voor politici in de debatarena?
Kaal: ‘Ik zou ze meegeven dat ze zich goed moeten voorbereiden. Oud-premier Joop Den Uyl (PvdA) oefende altijd met partijgenoot Ed van Thijn die dan zijn CDA-tegenstander Dries van Agt moest naspelen. Ik vraag me trouwens af of de politici dat nu nog doen.
‘Oneliners moet je op het goede moment inzetten. Dan denk ik gelijk aan Samson tegen Rutte in 2012: ‘Nou doet u het weer.’ En misschien wel het allerbelangrijkste: hoe chagrijnig je ook bent over de campagne, blijf lachen.’