Het is een buitengewoon belangrijk thema: hoe gaat een democratie om met anti-democratische partijen? In Nazi-Duitsland werd een bijzondere constructie bedacht.
De democratie is een kwetsbare samenlevingsvorm. Zij leeft van openbare tegenstellingen en conflicten, aldus de Franse filosoof Claude Lefort (1924-2010). Zonder conflicten en tegenstellingen zou de democratie niet kunnen bestaan.
Lefort wijst er terecht op dat de democratie maatschappelijke conflicten institutionaliseert. Ze worden niet onder het tapijt geschoven. Mag de democratie op democratische wijze worden opgeheven? Is de democratie onder omstandigheden een zelfmoordpact?
Juweeltjes
Elsevier geeft ook boeken uit, en niet de minste boeken. Het zijn intellectuele werken van uitzonderlijke kwaliteit. Naast de uitgave van H.J. Schoo-lezingen van politici en denkers als Frits Bolkestein, premier Mark Rutte, Thierry Baudet en oud-minister Frans Timmermans, geeft Elsevier Boeken juweeltjes uit, die bijna vergeten zijn.
Turbulente tijd
De redevoering van Van den Bergh bij de aanvaarding van zijn ambt als hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit van Amsterdam is een van de belangrijkste teksten uit de geschiedenis van de politieke filosofie van Nederland. Ik ben Elsevier dankbaar dat de hoofdredactie juist in deze turbulente tijd heeft besloten om deze belangrijke tekst uit te geven.
Het boek is samengesteld door Bastiaan Rijpkema en Paul Cliteur, en is voorzien van een voorwoord door René Cuperus. Rijpkema en Cliteur houden zich al geruime tijd bezig met het vraagstuk van de militante democratie of de weerbare democratie.
Henk Hofland
De nazi’s waren al een paar jaar aan de macht toen Van den Bergh zijn oratie schreef. Het was geen tijd van enerzijds-anderzijds-redeneringen. En het was ook geen tijd van de kunstzinnige moderne, en nog altijd kosteloze benadering à la Henk Hofland.
Voor geklets was geen tijd. De democratie werd met de Neurenbergse rassenwetten al doodverklaard.
Rijpkema vraagt zich in zijn inleiding af of de democratie ruimte biedt om te beslissen tot opheffing van de democratie. De democratie – in de zin van verkiezingen – berust altijd op het besluit van de meerderheid.
Capituleren
Alle andere maatschappijvromen of regimes vechten tot de laatste snik voor hun voortbestaan: tirannie, oligarchie en aristocratie capituleren niet zomaar – daartoe zullen ze moeten worden gedwongen.
Sinds het ontstaan van de democratie bij de oude Grieken duikt van tijd tot tijd de vraag op of de wil van de meerderheid de basis kan vormen voor alle besluiten, dus ook een besluit dat politieke zelfmoord inhoudt.
De totale vernietiging van Duitsland door het nationaal-socialisme bracht het land ertoe om voorgoed afscheid te nemen van de democratie in haar zuiverste vorm: de meerderheid mag altijd en alles beslissen.
Onderworpen
Hoewel ‘rechtsstaat’ oorspronkelijk een Duits, in de negentiende eeuw in zwang geraakt woord is, vergaten de meeste Duitsers dat magische woord in de jaren dertig van de vorige eeuw. De rechtsstaat impliceert in de eerste plaats dat de staat, en dus ook de wetgever, is onderworpen aan wetten. En hier begon het probleem van de democratie.
De Duitse grondwet bood de meerderheid de ruimte om een regering te vormen die vervolgens de grondrechten uit de Duitse grondwet buiten werking mocht stellen. Adolf Hitler schortte alle belangrijke grondrechten op, zoals vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging en vrijheid van godsdienst.
Afgrond
Die rechten werden pas weer in werking gesteld nadat Duitsland een ruïne was geworden. De Duitse democratie stierf via het democratische beginsel en de grondwet. Was er dan geen andere weg om de democratie, en daarmee Duitsland van de afgrond te redden?
Jawel: artikel 48 van de Duitse grondwet – de ‘presidentiële’ bevoegdheid om de noodtoestand af te kondigen en alle paramilitairen groepen zoals SA en SS te verbieden. Dat besluit betekende een burgeroorlog.
Wat de omvang van die oorlog zou zijn, wist niemand. En daarom durfde niemand dit besluit te nemen. De crisis van de Weimarrepubliek was eigenlijk de crisis van de democratie. De democratische constitutie biedt de mogelijkheid om de uitzonderingstoestand aan te kondigen.
Uitzonderingen
De Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt (1888-1985) bepleitte in zijn boek Legitimiteit en legaliteit uit 1932 de toepassing van de grondwettelijke uitzonderingstoestand, dat wil zeggen een verbod op SA en SS en andere paramilitairen.
Een uitzonderingstoestand is een toestand waarin een politieke orde, al dan niet democratisch, probeert omwille van haar eigen zelfbehoud dictatoriaal op te treden tegen krachten die de orde als geheel willen vernietigen.
Schmitt eindigt zijn tekst met deze onheilspellende woorden in het geval dat de president zijn dictatoriale bevoegdheid uit artikel 48 van de Grondwet niet zou aanwenden: ‘Anders is het afgelopen met de verzinsels van een neutrale meerderheidsfunctionalisme tegen waarde en waarheid. Dan wreekt zich de waarheid (Dann rächt sich die Wahrheit).’
Verbijsterend
Een paar weken later was het afgelopen met Duitsland: Hitler was aan de macht gekomen. En een paar maanden later was het ook afgelopen met de rechtsfilosofische integriteit van Carl Schmitt: hij werd lid van NSDAP. Een verbijsterend feit.
Over dit thema heb ik de afgelopen jaren veelvuldig gepubliceerd, en het blijft een moeilijk en buitengewoon belangrijk aandachtspunt: de (tijdelijke) dictatuur binnen de democratie.
Van den Bergh toonde zich in zijn oratie een vurig pleitbezorger van een weerbare democratie, die in Duitsland tien jaar later, na de oorlog, gestalte krijgt. Daarom moet u dit boek lezen.
De Duitsers hebben sindsdien besloten om, in de geest van Van den Bergh, alle verenigingen en bewegingen die tot oogmerk hebben om de democratische rechtsorde omver te werpen, te verbieden en desnoods te verpletteren.
Maandag beantwoord ik de vraag of een sharia-partij mag worden verboden.
Ingelogde abonnees van EWmagazine kunnen reageren
Bij het plaatsen van een reactie geldt een aantal voorwaarden. Klik hier voor de voorwaarden.
Reacties die anoniem worden geplaatst of met een overduidelijke schuilnaam zullen door de moderator worden verwijderd, evenals reacties die niets met het onderwerp van het artikel te maken hebben. Dit geldt evenzeer voor racistische of antisemitische reacties. De moderator handelt in opdracht van de hoofdredacteur.