Hoe Willem van Oranje de basis legde voor de moderne democratie

01 juli 2022Leestijd: 4 minuten
Willem van Oranje (1533-1584)

In Nederland bestaat maar weinig aandacht voor de essentie en de mondiale gevolgen van de Opstand tegen Spanje, terwijl die de basis vormt van onze moderne democratie. Geef de geschiedenis van Willem van Oranje en zijn erfenis door aan toekomstige generaties, betoogt Afshin Ellian.

Prof.mr.dr. Afshin Ellian (Teheran, 1966) is hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap en wetenschappelijk directeur van het Instituut voor Metajuridica aan de rechtenfaculteit van de Universiteit Leiden. Hij schrijft wekelijks onder meer over de idealen en vrijheden van de westerse cultuur.

Ooit veroorzaakte Nederland een politieke aardverschuiving in Europa. De Opstand tegen de Spanjaarden (1568- 1648), onder leiding van Willem van Oranje, was ook een rechtsfilosofische rebellie tegen de laatste overblijfselen van de middeleeuwen. De soeverein, een persoon die de soevereiniteit belichaamt, is in Nederland nooit vanzelfsprekend geweest. Als ergens een volk tegen zijn keizer of koning in opstand kwam, stelde het tegelijkertijd een nieuwe soeverein aan in plaats van de heersende soeverein. De politieke ziel van Nederland, en daardoor de vorming van de moderne democratie in het Westen, hangt samen met het begrip soeverein. Wie is de Nederlandse soeverein?

De Opstand tegen Spanje, ook bekend als de Tachtigjarige Oorlog,  is even belangrijk als de opkomst van Luther voor de vorming van de moderne tijd. Helaas bestaat in Nederland maar weinig aandacht voor de essentie en de mondiale gevolgen van de Nederlandse Opstand. Die legde het fundament voor het ontstaan van de soevereine naties, democratie en de bevordering van het republikeinse ideaal. De Amerikaanse Founding Fathers wezen regelmatig naar de Nederlandse opstand en in het bijzonder naar één persoon: Willem van Oranje, oftewel Willem  de Zwijger (1533-1584).

De soeverein van de Nederlanden was de koning van Spanje. Hij benoemde de landvoogd voor Nederlanden. In zijn magistrale biografie van Willem van Oranje, getiteld De zwijger. Het leven van Willem van Oranje, beschrijft René van Stipriaan de Nederlandse Opstand minutieus. De oorlog speelde zich niet af in Spanje, maar juist ver van Spanje, in naam van Spanje onder leiding van de landvoogd van de Nederlanden. Een landvoogd was geen soeverein, maar een commissaris van de soeverein, hij of zij handelde in naam van de soeverein.

Historisch keerpunt: niemand aangewezen als koning of soeverein

De Opstand was niet gericht op het afzetten van de koning van Spanje: dus geen verlangen naar een nieuwe soeverein: ‘Het begrip vaderland dat ooit door de humanisten gemunt was uit het klassieke begrip patria kon staan voor het geheel van de zeventien Nederlandse gewesten. Het begrip drukte precies uit wat Oranje nodig had,’ aldus Stipriaan. Wie moest dan de soevereiniteit belichamen voor het nieuwe patria? Hier begint het historische keerpunt: men wees niemand aan als de Nederlandse koning of soeverein. Of pleegde de prins van Oranje dissimulatie, het verbergen van eigen gedachten of opvattingen? Hij verborg niets.

Hier ging men op zoek naar een niet-Nederlander, en dus geen deelnemers aan de strijd, om als commissaris van een soeverein op te treden. Eerst deden ze een poging in Londen om koningin Elizabeth I te verleiden tot de benoeming van een landvoogd. Zij werkte aanvankelijk niet echt mee. Daarna zocht men in Frankrijk naar een landvoogd. Op een gegeven moment waren er vier Europese koningen, met hun landvoogden.

Met de Unie van Utrecht krijgt de natie politieke vorm zonder soeverein

Met de Unie van Utrecht krijgt de natie een politieke vorm zonder een soeverein. Wel werd in de rechtsfilosofische en politiek relevante teksten (1579) over de onaanvaardbare positie van de Spaanse koning geschreven: ‘Gevolg van deze rechtsfilosofische zwenking was dat het zo lang volgehouden betoog dat de Opstand niet gericht was tegen Filips II, maar vooral tegen zijn tirannieke dienaren, zijn geldigheid en aantrekkingskracht begon te verliezen. Het was niet meer nodig daaromheen te draaien.’

Bestel het boek

De geboortepapieren van Nederland

Tijdens de Opstand verschenen drie cruciale documenten: de Unie van Utrecht (1579), de Apologie van Willem van Oranje (1581) en het Plakkaat van Verlating (1581). Dit gebonden boek telt 224 pagina’s en kost € 14,95. Bestel via shop.ewmagazine.nl of bel 020-8947553.

De Spanjaarden zagen dat ze in de finale fase van de strijd waren terechtgekomen. In 1580 deed Philips II Willem van Oranje in de ban, hij moest als vijand van de menselijkheid (hostis humani generis) worden gearresteerd. De prins werd vogelvrij verklaard (en zou in 1584 worden vermoord door Balthasar Gerards). De Spanjaarden bereikten daarmee het omgekeerde: op naar een nieuwe soeverein, maar niet een eigen soeverein. Liever Turks dan paaps! De Franse hertog van Anjou werd in 1581 feitelijk en formeel de landvoogd.

Het verlangen om niet een soeverein van eigen bodem aan te wijzen, was principieel. Toen koningin Elizabeth I in 1585 eindelijk een legermacht van vijfduizend man onder leiding van haar raadsman Robert Dudley (de graaf van Leicester) naar Nederland stuurde, besloten de Staten-Generaal om hem tot landvoogd te benoemen. Dat was tegen de wens van Elizabeth. Zodoende kwam geleidelijk een einde aan de vreemde vormen van soevereine heerschappij.

De Staten-Generaal besloten in 1587 dat de resoluties in het Nederlands moesten worden opgesteld en in de vergaderingen alleen Nederlands werd gesproken. Een republiek met een specifieke taal.

Nederland had en heeft geen echte soeverein

Nederland leerde zichzelf regeren in de geest van Willem van Oranje, door met elkaar te praten en via overlegrondes. Daarmee was de definitieve geboorte van de geest van de moderne democratie bezegeld. Het levende recht werd niet een persoon, maar een gemeenschap met haar eigen instituties, dat bezield was van het verlangen naar vrijheid en dus zelfstandigheid. Nederland had en heeft geen echte soeverein.

Geef deze geschiedenis van triomf en nederlaag, van pacificatie en religievrede en van de geboorte van de moderne democratie door aan de toekomstige generatie.

Zonder een soeverein, en met dialoog, overleg en woordenstrijd. Dat is Nederland.