De kabinetsformatie loopt al in de verkennende fase volkomen vast. De procedures zijn wazig. Ruttocratie steekt de kop op. Kamervoorzitter Khadija Arib wees haastig nieuwe verkenners aan, maar haar eigen PvdA-leider wil nu niet met ze praten. Hoog tijd om terug te keren naar de oude regie vanuit het paleis. Eric Vrijsen schetst het historische ‘hangende-pootjes-scenario’.
Dit is de derde kabinetsformatie waarbij het staatshoofd aan de zijlijn staat. Door een wijziging van het Reglement van Orde van de Tweede Kamer per 2012 nam het parlement dat jaar de regie in handen en werd koningin Beatrix op een zijspoor geschoven. In 2017 en ook dit keer wordt koning Willem-Alexander slechts af en toe bijgepraat en mag hij alleen de benoemingsbesluiten van de Kamer tekenen bij het kruisje.
Hadden ze het maar nooit gedaan
Gezien de moeilijkheden van dit moment, is het verleidelijk om te denken: hadden ze alles maar bij het oude gelaten. De Koning is onpartijdig en professioneel. Hij laat nooit per abuis de staatsgeheime stukken zien aan ANP-fotografen. Van ‘het geheim van het Paleis’ gaat een soort magische kracht uit die de consensusvorming in een land van politieke minderheden bevordert.
Het is natuurlijk geheel begrijpelijk dat verkenner Kajsa Ollongren (D66), die donderdagmorgen een verontrustend telefoontje kreeg en zich onmiddellijk naar huis spoedde, even vergat dat ze alle papieren eerst in een mapje moest stoppen. In 2019 was ze lange tijd ziek. Nu kwam de onheilstijding dat ze positief was getest op corona. Ze moest meteen weg, ook omdat ze anders de gesprekspartners van die ochtend – Mark Rutte en Sigrid Kaag – zou kunnen besmetten. Het per abuis tonen van aantekeningen is in zo’n geval een menselijke fout.
Cryptische aantekeningen
Het betrof nogal cryptische aantekeningen over onder meer de onderhandelingsstijl van CDA-leider Wopke Hoekstra, een ‘functie elders’ voor CDA-nummer 2 Pieter Omtzigt, en de niet zo grote solidariteit tussen PvdA en GroenLinks. Hierover wordt nu erg verontwaardigd gedaan. Vooral door degenen die altijd pleiten voor transparantie, en dat is een beetje hypocriet.
In de wandelgangen kon iedereen bedenken met welke meesterzet het CDA kon reageren op de dominante positie van Rutte: Wopke Hoekstra kon dreigen om in de Kamer te blijven zitten en Omtzigt zou als stoorzender in het kabinet-Rutte IV plaatsnemen. De enige kans op electoraal herstel voor het CDA is immers dat Rutte in zijn vierde periode mislukt.
Dat PvdA en GroenLinks geen gezworen kameraden zijn, is ook bekend. Het was Jesse Klaver (GroenLinks) die de vorige PvdA-lijsttrekker, Lodewijk Asscher, in een onmogelijke hoek dreef en vlak voor de verkiezingen dwong tot aftreden. Dat zijn ze bij de PvdA heus niet vergeten.
Schone lei voor nieuwe verkenners
In een poging om de schade te herstellen, belde Kamervoorzitter Khadija Arib met alle fractieleiders en werden twee zittende ministers – Tamara van Ark (VVD) en Wouter Koolmees (D66) – aangesteld als nieuwe verkenners. Eerst zouden ze verdergaan waar Ollongren en medeverkenner Annemarie Jorritsma waren gebleven. Later die avond lichtten ze toe dat ze helemaal opnieuw zouden beginnen: ‘Met een schone lei.’
Vrijdagochtend werd duidelijk dat ze eigenlijk maar beter hun werkzaamheden kunnen opschorten. Als eerste liet de nieuwe PvdA-leider Lilianne Ploumen weten dat ze eerst een Kamerdebat wil voordat er verder kan worden gepraat. CDA-collega Hoekstra wil eerst een debat met de afgedropen verkenners Ollongren en Jorritsma.
Verliezers staan voor open doel
Een kabinetsformatie is het moment waarop de winnaars van de verkiezingen de leiding nemen en hun versterkte positie verzilveren met invloed op het beleid en eigen mensen in het nieuwe kabinet. Maar op deze manier is de formatie een kans voor open doel voor de verliezers van de verkiezingen. Ook de SP en ChristenUnie vinden het nu ‘onverantwoord’ om Ollongren en Jorritsma zomaar te laten vertrekken. De ex-verkenners moeten in een Kamerdebat op de grill.
Toch stond Rutte donderdagavond Ollongren al te bedanken voor haar inzet als verkenner. ‘Heel vervelend’ wat er was gebeurd met het uitlekken van die notitie, maar ‘Sigrid Kaag en ik’ hadden niet over Omtzigt en de andere gevoelige zaken met de verkenners gesproken. Wat Rutte betreft is daarmee de kous af. ‘De verkenners handelen in opdracht van de Kamer en niemand kan uitleg geven over wat er is gebeurd.’
Overvalst stukje Ruttocratie
Het was een onvervalst stukje Ruttocratie. Het is niet de premier die bepaalt hoe een kabinetsformatie verloopt en wie de Kamer ter verantwoording mag roepen. Staatsrechtelijk is het alleen zo dat een nieuwe premier bij het aantreden van een kabinet de verantwoordelijkheid op zich neemt voor de hele gang van zaken tijdens de formatie. Het leek donderdagavond warempel of Rutte daarop al wilde vooruitlopen.
Anderhalve week na de verkiezingen is de formatie nog niet echt begonnen. Een verkennersperiode is eigenlijk alleen om de tijd te vullen, totdat de nieuwe Kamer is geïnstalleerd, een Kamerdebat wordt gevoerd over de verkiezingsuitslag en een echte kabinetsinformateur wordt benoemd. In de tijd dat het staatshoofd de regie had, verliep dat soepel. Nu de Kamer zelf de regie heeft genomen, zijn de procedures wazig aan het worden. Dat is voor niemand goed. Niet voor de winnaars, niet voor de verliezers. Niet voor de democratie, niet voor een slagvaardig landsbestuur.
Partijleiders rollen over elkaar heen
De bezweringsformule ‘heel vervelend’ volstaat niet. Politieke overwegingen krijgen nu een eigen dynamiek. Partijleiders rollen over elkaar heen om te melden dat het ‘vertrouwen is geschaad’. Kamervoorzitter Arib heeft klaarblijkelijk geen overwicht. Ze wilde per se dat vrouwen zouden worden benoemd als verkenner, maar dat blijkt op zijn zachtst gezegd geen toverformule.
Een uitweg? De nieuwe Kamer wordt woensdag geïnstalleerd. Meteen daarna volgt een debat over de uitslag en de richting van de coalitievorming. Dat is vastgelegd in artikel 139a van het Reglement van Orde. Dat artikel begint met het woordje ‘onverwijld’. Dat geeft aan dat er geen tijd mag worden verloren. Zeker tijdens een nationale crisis is haast geboden.
Stop met het amateuristische gepruts
Een logische gedachte is om terug te grijpen op de oude procedures. Stop met het amateuristische gepruts en klop aan bij het paleis. Geef opnieuw de Koning de regie van het formatieproces. Er is een historisch precedent. In 1971 had de Tweede Kamer via de belangrijke motie-Kolfschoten de regie van een kabinetsformatie in eigen hand genomen. Het eindigde meteen in geharrewar en een patstelling.
Wegens de ‘complexe situatie’ werd toen alsnog een beroep gedaan op koningin Juliana om zelf met de fractieleiders te praten en op basis daarvan een kabinetsinformateur aan te wijzen. Dat werd toen het ‘hangende-pootjesscenario’ genoemd. Het beviel zo goed dat er in de formaties van de daaropvolgende veertig jaar opnieuw mee werd gewerkt. Ook nu biedt het ‘hangende-pootjesscenario’ een oplossing.
Koning Willem-Alexander, alles is vergeten. Mogen de partijleiders toch weer bij het paleis aankloppen?